حەنان حارت

 

مەغریب - ژنانی سودان هەمیشە ڕۆڵی سەرەکییان لە بزووتنەوەی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا بینیووە، هەر لە بەشداریکردنیان لە شۆڕشە جەماوەریەکانەوە تا سەرکردایەتییان لە خەبات بۆ ماف و ئازادییەکان، هێشتا ڕووبەڕووی گەورە دەبنەوە بۆ بەدەستهێنانی یەکسانی تەواو.

 

ڕەباح سادق مەهدی، چالاکوانی مافەکانی مرۆڤ و سیاسی و سەرۆکی پارتی نەتەوەیی نیشتمانی سودان، باسی لە ڕاستی ژنان لە سودان، دەستکەوت، ئاستەنگەکانیان، کاریگەری داب و نەریت لەسەریان کرد، جگە ڕۆڵیان لە بنیاتنانی ئاشتی دوای شەڕەکان.

 

مافە سیاسییە سەرەتاییەکانی ژنانی سودانی

سەبارەت بەوەی کە ژنانی سودان بە بەراورد لەگەڵ هەندێک وڵاتی تر زووتر مافە سیاسییەکانیان بەدەست هێناوە، ڕەباح سادق مەهدی جەختی لەوە کرد، کە شۆڕشی تشرینی یەکەمی ١٩٦٤ خاڵێکی گرنگ بوو لە ڕێپێوانی ژنانی سودان، چونکە مافە سیاسییەکانی خۆیان بەدەست هێنا ،لەوانە مافی خۆکاندیدکردن، دەنگدان لەو کاتەدا لە زۆربەی وڵاتان نەبوو ، ژنان تێکۆشاون بۆ بەدەستهێنانی یەکسانی مووچە، لە ململانێیەکدا کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە.

 

سەبارەت بە کاریگەری ئیسلام لەسەر تەڤگەری ئازادی ژنان، ڕوونیکردەوە کە لێکدانەوەکانی ئایین ڕۆڵی دووانە دەگێڕن، چونکە هەندێک لێکدانەوەی نەریتی سنووردار کراون، هەندێکی تر لەسەر بنەمای دادپەروەری و یەکسانی یارمەتیدەرن بۆ بەهێزکردنی ژنان.

 

هاوسەرگیری منداڵان و خەتەنە کردنی مێینە و کاریگەری ململانێ چەکدارییەکان لەسەر ژنانی سودان

سەبارەت بە کێشە کۆمەڵایەتییەکانی وەک هاوسەرگیری منداڵان و خەتەنەکردنی مێینە،سۆدان پێشکەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە لە بەرزکردنەوەی هۆشیاری سەبارەت بە مەترسییەکانی ئەم دیاردانە،بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی بڵاوبوونەوەیان لە هەندێک ناوچە بەتایبەتی لە باکوور، بەڵام جەختی لەوە کردەوە کە هێشتا ڕێگایەکی دوور ماوە، داوای چڕکردنەوەی هەوڵەکان کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم کارە زیانبەخشانە.

 

لە بارودۆخی ئێستای سەدان، ڕەباح مەهدی جەختی لەوە کردەوە کە ژنان بەرگەی توندوتیژی و پێشێلکارییەکان دەگرن، بەتایبەتی لەژێر ململانێ چەکدارییەکاندا، کە ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێکسی ،پێشێلکاری گەورە دەبنەوە، لە سۆدان، هەمەچەشنی کولتووری لەگەڵ میراسی مێژوویی تێکەڵ دەبێت، بۆیە ژنان ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە ، تەنها بە توندوتیژی و جیاکاری یاسایی نابەسترێتەوە، بەڵکو درێژ دەبێتەوە بۆ داب و نەریتەکان کە ڕۆڵی کۆمەڵایەتی توندیان بەسەردا دەسەپێنێت، لە نێوان داواکارییەکانی ڕازاندنەوە و ئەرکی قورسی کۆمەڵایەتیدا، ژنانی سودان لە کڵێشەدا گیریان خواردووە کە سەربەخۆییان سنووردار دەکات، تەنانەت لە هەوڵی بەردەوامدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دابونەریتانە.

 

ئاماژەی بەوەدا کە سیستمە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان بە درێژایی سەردەمەکان ڕۆڵی جیاوازیان هەبووە، لە داڕشتنی پێگەی ژنانی سۆدان هەرچەندە کۆیلایەتی دەیان ساڵ لەمەوبەر بە ڕەسمی هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام کاریگەرییەکەی هێشتا لە تێڕوانینی کۆمەڵگەدا سەبارەت بە ڕۆڵی ژنان ماوە و ئاماژەی بەوەدا کە لە ڕابردوودا ئافرەتی نموونەیی بە خزمەتکار و یاریدەدەر دەورە دراوە، تەنانەت لەگەڵ کۆتاییهاتنی سەردەمی کۆیلایەتی هێشتا هەندێک لە گروپەکانی کۆمەڵگە وا دەبینن کە خۆشگوزەرانی ژنان بەو ڕادەیە دەپێورێت کە تا چ ڕادەیەک کات تەرخان دەکەن بۆ گرنگیدان بە خۆیان و ڕوخساریان نەک لە بەشداری ڕاستەقینەی لە ژیان بە گشتی.

 

دابونەریت و کۆتوبەندی کۆمەڵایەتی لەسەر ژنان

کاریگەری دابونەریت و کولتووری سودان لەسەر ڕۆڵی ژنان لە کۆمەڵگەدا، ڕەباح مەهدی ڕوونیکردەوە کە هەندێک نەریت ئەو سنوورداریانە بەهێز دەکەن، بەسەر ژناندا سەپێنراون وەک چاوەڕوانی کۆمەڵایەتی پەیوەست بە ڕازاندنەوە و بۆنەکان ، کات و پارەی زۆر دەبات ، کاریگەری لەسەر ڕۆڵی بەرهەمهێنەری ژنان و بەشداری کاریگەریان لە کۆمەڵگەدا هەیە.

 

ڕازاندنەوە بەشێکی گرنگە لە ناسنامەی کۆمەڵایەتی ژنان لە سودان خەنە و دوکەڵ (گەرماوی هەڵمی باو) ، بۆن ئەرکێکی کۆمەڵایەتیی تایبەتن لە بۆنەکان و ئاهەنگەکانی هاوسەرگیریدا.ئەم نەریتانە لەوانەیە وەک دەربڕینی جوانی دەربکەون، بەڵام لە ڕاستیدا بارگرانییەکی دارایی و دەروونی لەسەر ژنان دەنوێنن ، لە ترسی ڕەخنەگرتن یان ڕەتکردنەوەی لەلایەن کۆمەڵگەوە ناچار دەبن پابەند بن.

 

ڕەباح مەهدی وتی: ئەم کارانە بەتەواوی ئارەزوومەندانە نین، بەڵکو دەکەونە چوارچێوەی چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگە لە ژنان، پابەند نەبوون بەو کارانە بە لادانێک لە ئاسای ئایین دادەنرێت، "هاوڕێیەکم هەیە کە ئەندازیارە و کارەکەی لەگەڵ چاودێری منداڵەکانی هاوسەنگ دەکات، بەڵام سەرەڕای کەمی کات و سەرقاڵی، هەموو پێنج شەممەیەک ناچار بووە ڕێوڕەسمی ڕازاندنەوە ئەنجام بدات بۆ ئەوەی ڕەخنە لێ نەگیرێت."

 

ئاماژەی بەوەدا کە جگە لە مەرجەکانی ڕازاندنەوە، بۆنە کۆمەڵایەتییەکان ڕۆڵێکی تر دەگێڕن لە سنووردارکردنی ژنان، لە ڕابردوودا ئاهەنگی هاوسەرگیری چل ڕۆژ دەخایەنێت ، سەرەڕای کەمبوونەوەی ماوەکە، ئاهەنگی هاوسەرگیری و بۆنەکان پێویستی بە ئامادەبوونی چڕی ژنان هەیە، دەبێت پابەند بن بە بەشداریکردن لە ڕەوشتی کۆمەڵایەتی درێژخایەن، کە فشاری دەروونی و ئابووری لەسەر ئەوان زیاد دەکات.

 

پێناسەکردنەوەی ڕۆڵی ژنانی سودان

ڕەباح مەهدی پێی وایە سەرەڕای ئەم ئاستەنگانە، هەوڵ دەدرێت ڕووبەڕووی ئەم نەریتانە ببنەوە، ڕۆڵی ژنان لە کۆمەڵگەی سۆداندا پێناسە بکرێنەوە، هەندێک رێکخراو هەن کار دەکەن بۆ هۆشیارکردنەوەی ژنان لە مەترسییەکانی هەندێک نەریت، وەک خەتەنەکردن و زیادەڕەوی بۆ ڕەوشتی کۆمەڵایەتی،" گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی پێویستی بە کات و هەوڵی زۆر هەیە، بەڵام تیشک خستنەسەر ئەم ئاستەنگیانە هەنگاوێکی گرنگە بۆ ئازادکردنی ژنانی سۆدانی، لە کاتێکدا ژنان بەردەوامن لە داواکردنی مافە یاسایی و سیاسییەکانیان، گەورەترین ئاستەنگ ئەوەیە کە ئازادکردنیان لە کۆت و بەندی دابونەریت کە بڕیار دەدات چۆن لە کۆمەڵگەدا بژین.

 

ڕۆڵی ژنان لە بەدیهێنانی ئاشتی و ئاوەدانکردنەوە

سەبارەت بە داهاتووی سودان و چۆنیەتی یەکگرتن و کاریگەری لەسەر ڕێگای ئاشتی و ئاوەدانکردنەوەی دوای شەڕ، ڕەباح ئەمەهدی جەختی لەوە دەکاتەوە کە ژنان ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینن لە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە و ئاشتی دوای شەڕدا.

 

کاردانەوەی شەڕەکە کاریگەری لەسەر هەموو ناوچەکانی سودان هەبووە، بەڵام هەندێک ناوچە وەک دارفور، نیلی شین، سنار زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە ،پێشێلکاری گەورەیان بەخۆوە بینیوە، لەوانە توندوتیژی سێکسی، بێسەروشوێن بوون و تۆپبارانکردنی هاوڵاتی مەدەنی،سو دان ئێستا ڕووبەڕووی گەورەترین قەیرانی مرۆیی دەبێتەوە لە جیهاندا، کە زیاتر لە ١٢ ملیۆن ئاوارە  بوون، ئەمە پێویستی بە وەڵامدانەوەی بەپەلە هەیە لە چارەسەری سیاسی تەقلیدی تێبپەڕیوە.

 

ژنان چ لەناو سودان و چ لە وڵاتانی پەنابەرانەی وەک میسر ، کینیا، ئۆگاندا لەم دۆخە هەستیارەدا بەرپرسیارێتییەکی گەورەیان لە ئەستۆدایە، سەرەڕای هەوڵەکانی سەرەتا بۆ پێکهێنانی بەرەیەکی مەدەنی بەرەنگاربوونەوەی ململانێکان، بەڵام ئەم هەوڵانە بەهۆی پەرتەوازەیی و دابەشبوونی سیاسییەوە پەکی کەوتوون ، ئەمەش ژنان دەخاتە بەردەم ئاڵەنگاریەکی گەورە بۆ یەکخستنی ڕیزەکان و کارکردن بۆ ئاشتی.

 

لەڕووی مێژووییەوە ژنانی سۆدان ڕۆڵێکی بەرچاویان هەبووە لەپاراستنی ژیان و بەرگریکردن لە کۆمەڵگەدا، لەچیرۆکی' دایکی بەهەشتدا' بەرجەستە کراوە،ڕەنگدانەوەی فەلسەفەی فێمینیستی لەپێشخستنی ژیان لەململانێدا، ژنان دەتوانن بەسەر جیاوازییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا زاڵ بن، ڕێڕەوێکی فێمینیستی بۆ ئاشتی پێکبهێنن بەبێ ئەوەی ئەم ڕێگایە ببێتە جێگرەوەی ڕێڕەوە سیاسیەکانی تر ،بەڵکو پشتیوانییان لێبکات.

 

ژنان دەتوانن ڕۆڵی ناوبژیوانی نێوان هێزە سیاسییەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی بگێڕن ،بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو دابەشبوونانەی کە ڕێگرن لە گەیشتن بە چارەسەرێکی هاوبەش ، گرنگی پاراستنی هەڵوێستی بێلایەنی ژنانی سۆدان لە ململانێکاندا کردەوە، بتوانن بەبێ لایەنگری لەگەڵ هەموو لایەنەکان پەیوەندی بکەن و داوای دەستپێکردنی کەمپینێکی ژنان بۆ ئاشتی کرد کە چەند ڕێڕەوێک لەخۆ دەگرێت لەوانە دانوستان لەگەڵ لایەنەکانی ململانێ و گوشار خستنە سەر هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان کە پشتیوانی لە جەنگ دەکەن و کارکردن لەسەر دەستپێشخەری دیپلۆماسی کە پشتیوانی لە دۆزی سۆدان بکات.

 

ڕەباح مەهدی پێی وایە کە ڕۆڵی ژنانی سۆدان بە کۆتاییهێنان بە ململانێ نەوەستاوە، بەڵکو هەوڵەکانی چاکسازی و ئاوەدانکردنەوە دەگرێتەوە ،ژنان ڕۆڵی سەرەکییان دەبێت لە چارەسەرکردنی کاریگەرییەکانی شەڕەکەدا، چ لەڕێگەی دابینکردنی پاڵپشتی دەروونی بۆ ڕزگاربووان یان بەشداریکردن لە بنیاتنانەوەی ئابووری ناوخۆیی لەڕێگەی پرۆژەکانی ژنانەوە بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی وێرانبوونی ژێرخانی ئابووری و سەرچاوەکان.

 

 پێویستە ئەو گەنجانەی بەشداری شۆڕشی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ بوون، بەتایبەتی بەهۆی توندوتیژیەوە تووشی ئازاری دەروونی و جەستەیی بوون، ئەزموونیان هەیە لە دۆکیۆمێنتکردنی پێشێلکارییەکان، داوای بەرەنگاربوونەوەی ڕق و کینە و ڕەگەزپەرستی کرد   لە کاتی شەڕدا بڵاوبوونەتەوە، ئاشتی ڕاستەقینە بەبێ چارەسەرکردنی ئەم کێشە قووڵانە بەدی ناهێنرێت.

 

لە چوارچێوەی هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بۆ پشتیوانیکردن لە بەشداری ژنان لە پرۆسەی ئاشتیدا، ئەو چالاکوانە جەخت لەسەر گرنگی چالاککردنی بڕیاری١٣٢٥ نەتەوە یەکگرتووەکان دەکاتەوە، پێویستە ژنان بەشداری بکەن لە دانوستانەکانی ئاشتی و ئاوەدانکردنەوەدا: سۆدان پلانێکی نیشتمانی بۆ جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە پەسەند دەکات و نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی ژنان لە بڕیارداندا دەستەبەر دەکات، نەک تەنها نوێنەرایەتی فەرمی.

 

سەبارەت بە چۆنیەتی پەرەپێدانی هاوکاری نێوان تەڤگەری ژنانی سۆدان و هاوتاکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا بۆ گەیشتن بە ئامانجە هاوبەشەکان، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی بارودۆخی ئێستادا، وتی :ڕێکخراوەکانی ژنانی سۆدان وەک "مەنسیم"، "نون" و "جسر" دەبێت هەڵمەتی ژنان ڕێکبخەن بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێکان و بەرەوپێشبردنی هەوڵەکانی ئاشتی.

کە وایان لێدەکات باشتر بتوانن بەبێ لایەنگری پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەنەکاندا بکەن.

 

لە کۆتایی قسەکانیدا چالاکوان ڕەباح سادق مەهدی گەشبینی خۆی بە داهاتووی بزووتنەوەی ژنان لە سۆدان دەرببڕی، ژنانی سودان توانای خۆیان بۆ تێکۆشان و گۆڕان سەلماندووە، بەهێزکردنی ژنانی سودان تەنیا کێشەیەکی مافەکانی مرۆڤ نییە، بەڵکو کۆڵەکەیەکی سەرەکییە بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری و گەشەسەندن.