نەزیهە بوسەعیدی

 

تونس ـ ڕاگەیاندن و کۆمەڵگەی مەدەنی لە تونس هەوڵی بەرچاویان داوە بۆ هۆشیارکردنەوەو هۆشداریدان لە مەترسییەکانی توندوتیژی بەربڵاو دژی ژنان، بەڵام توندوتیژی بە شێوەی جۆراوجۆر بەردەوامە و بە شێوازی دڕندانەتر دەستیپێکردووە.

 

لە تونس یاسایەکی تایبەت هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و پێگەی ژنان بەپێی یاسای باری کەسی بە باشترین دادەنرێت لە ناوچەکەدا، بەڵام ڕێژەی توندوتیژی بەردەوامە لە بەرزترین ئاستی تۆمارکردن، ئەمەش پرسیاری زۆری لەسەر سەرکەوتنی یاسای ژمارە ٥٨ بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان دروستکردووە.

 

"سیستمی پەروەردە لە تونس خەریکە دەڕوخێت"

ئامال قرامی، توێژەری ڕەگەز پێی وایە ئەو پرسە پەیوەستە بە پێکهاتەی دەرونی، یان عەقڵیەتەکانەوە کە زۆر قسەیان لەسەر نەکراوە، ئەمەش بەو واتایەیە کە بەرژەوەندی لە یاسا و یاسادانان هەیە، هەروەها لە هەموارکردنەوە و چاکسازیکردنیان، بەرژەوەندی بۆ بەرنامەکانی چاکسازی پەروەردەیی هەیە کە زیاتر لە ١٠ ساڵ لەمەوبەر دەستیپێکردووە، بەڵام لە ناوەڕۆکی پرسەکەدا پێداچوونەوەی بنەڕەتیان بۆ نەکراوە.

 

ئەو پرسیاری کرد، ئایا شێوازەکانی کۆمەڵایەتیکردنمان گۆڕاون؟ ئایا بە قووڵی تیشکیان خستۆتەسەر و شیکارییان بۆ کراوە؟ لە ڕاستیدا، دابەزینی کۆمەڵگەی تونس لە چەند ئاستێکدا ڕوویداوە، چونکە تاکە ڕێگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەزانی لە ڕێگەی پەروەردەیەکی باشەوەیە، کە ئەو بەربەستەیە پارێزگاری لە هەر کەسێکی عەقڵانی دەکات، لەکاتێکدا سیستەمی پەروەردە لە تونس بەرەو داڕمان دەڕوات.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ئێمە لە هەموو ئاستێکدا قەیرانێک بەخۆوە دەبینین، وەک نەبوونی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی، نەک تەنها وەک پراکتیکێکی زانیاری، بەڵکو لە لایەنی داهێنەریشدا، چەند ڕەخنەگر لە سینەمادا هەن؟ چەند ڕەخنەگر هەن لە توێژینەوەکانی ڕاگەیاندندا، واتە نووسینگەلێک کە دیدگای جیاواز دەخەنە ڕوو، فرەیی فیکری، قبوڵکردنی جیاوازییەکان، و گفتوگۆکردن لەسەر بابەتگەلی جۆراوجۆر؟

 

جەختی لە نەبوونی شوێنی کۆمەڵگەی مەدەنی کراوە کردەوە کە باس لە زۆر پرس دەکەن، لەوانە گۆڕانکارییەکانی کۆمەڵگەی تونس لەسەر ئاستی سیستەمی بەها، هەڵسوکەوت و ئەتەکێت سەبارەت بە پرسە چارەنووسسازەکانی وەک وازهێنان لە خوێندن، دیاردەی سواڵکردن و توندوتیژی لە هەموو لایەکەوە.

 

جەختی لەوەکردەوە کە هەموو ئەوانەی سەرەوە پرۆسەی پێشەنگایەتیکردن بە بیرکردنەوەی خەیاڵی لەبری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە ئاسان دەکەن، نەبوونی متمانە بە کاریگەریی دامەزراوە پەروەردەییەکان چەسپاندووە، ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی و هتد و بۆشایییەک بەجێدەهێڵێت، کاتێک بۆشایی دەکرێت مرۆڤ چەکی بەرخۆدان لەدەست دەدات کە زانیاریەکی پتەویە و ئەو کولتوورە لەدەست دەدات کە توانای ڕووبەڕووبوونەوەی هەیە.

 

ئامال قرامی ڕوونیشیکردەوە، ژنانی تونس وەک هەموو ئەندامانی کۆمەڵگە، ئەو ئامرازانە لەدەست دەدەن بۆ ئەوەی بیر لەوە بکەنەوە کە لە دەوروبەریان چی دەگوزەرێت و چی بەسەریان دێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ وابەستەبوونیان بە ئامرازە مۆدێرنەکانی پەیوەندیکردن، کە ئاستی خۆشەویستی و خولیای زانیاری کالیسی کردووە، وایکردووە نەتوانن زیاتر لە دوو دێڕ بخوێننەوە، هەروەها فشاردان لەسەر دوگمەی "لایک" بەبێ خوێندنەوەی ناوەڕۆکەکە، ئەمەش وا دەکات شێوازی بیرکردنەوەیان بە خێرایی بێتوانا بێت لە تێگەیشتن لەوەی کە لە دەوروبەریان ڕوودەدەن، هەموو جۆرە دیاردەیەکی کۆن و ڕێوڕەسم و جادووگەری و باوەڕبوون بە خەیاڵ و ئەفسانەی کۆن دەخرێنە گۆڕەپانەکەوە، ئاسانە باوەڕ بە شتەکان بکەیت بەبێ بەکارهێنانی عەقڵ.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بەهۆی خراپی ئاستی خوێندن، بەتایبەت لە خوێندنی تایبەتدا، ڕووبەڕووی چەندین قەیران و دیاردەی ئاڵۆز دەبینەوە، لەگەڵ نەبوونی خێزانێکی پەروەردەکار، من باسی ئەو خێزانە ناکەم کە پێداویستییە سەرەتاییەکان دابین دەکات، بەڵکو زیاتر باسی ئەو خێزانە دەکەم کە ڕۆڵی خۆی لە پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەدا وازهێناوە، لە ئەنجامدا دیاردەی سەیر و سەمەرە دەبینین لەناو خێزانەکەدا، دایکەکە لەسەر مۆبایلەکەیەتی، هەروەها منداڵانیش، پەیوەندی نێوان ئەندامانی خێزانەکە پچڕاوە بۆ گواستنەوەی بەهاکان.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ئێمە لە تەلەفزیۆندا بەرنامەی واتادارمان نییە بۆ ئەوەی جێگەی کولتوری بێ بایەخ و بەکاربەری بگرێتەوە، بەرنامەمان نییە باس لەوە بکات کە بۆچی بیرکردنەوەی خەیاڵت بڵاوبووەتەوە و بناغەکانی چییە، بۆچی ژنە ئەندازیارەکان و ژنانی خاوەن بڕوانامەی پێشکەوتوو بوونەتە شوێنکەوتووی جادووگەران؟، ئەمەش لەبەرئەوەیە ژنان بەدەست ناسکی دەروونییەوە دەناڵێنن و بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن، لەماڵەوە توانای خۆپاراستنیان نییە و وزە و سەبریان نییە، چونکە ئێمە لە سەردەمێکدا دەژین کە دەبێت هەموو شتێک بەخێرایی بەدیبهێنرێت، لە نەبوونی چەمکی ڕاوێژ و سەبر و کۆڵنەدان.

 

ڕوونیکردەوە کە نەوە بەتەمەنەکان خەباتیان کردووە بۆ بەدەستهێنانی پێگەی کۆمەڵایەتی و بەدەستهێنانی سەرکەوتن، چەندین جار شکستیان هێناوە و پرۆسەکەیان دووبارە دەکەنەوە، لە کاتێکدا لە ئێستادا چوارچێوەی پەروەردەیی بە فشاردایە، چونکە یان پشتگیری ژمارەیەکی باش دەکات یان هێرش دەکرێتە سەر، ژمارەکان بوونەتە کاڵا و فێڵکردن و دووبارەکردنەوە زیادی کردووە.

 

چارەسەری گشتگیر

سەبارەت بە ئامرازەکانی چارەسەرکردنی هەموو ئەو کەموکوڕیانە و دیاردە نەرێنییەکان، ئامال قرامی وتی: دەبێت مامەڵەکردنەکە هەمەلایەنە بێت، چونکە چارەسەرکردنی کەرتێک ئاسان نییە بەبێ ڕەچاوکردنی ئەوانی دیکە، ناتوانین باس لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەرتی پەروەردە بکەین بەبێ ئەوەی ڕوبەڕوی کەرتی ڕاگەیاندن نەکرێتەوە، هەروەها کەرتی ڕۆشنبیری و وەرزشی، چونکە ئەوان سیستەم و دیاردەیەکی یەکگرتوون کە دەبێت لە ڕوانگەی جۆراوجۆری کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی، یاسایی، ڕۆشنبیری، ئاسایشیەوە چارەسەر بکرێن.

  

ئاماژەی بەوەشکرد، لە تونس بەرنامەکانی هۆشیارکردنەوە نەبوون یان بەزەحمەت بوونیان هەیە، بە بەراورد بەو بەرنامە ئاداب کۆمەڵایەتیانەی کە لە تەلەفزیۆنی میسردا پەخش دەکرێن، هەروەها ئەو فلاشانەی کە مرۆڤەکان ڕێکدەخەن و بەها ستانداردەکانیان فێر دەکەن، هاوپشتی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی، خەمخۆری، و ئەتەکێتی ڕێزگرتن لە بەساڵاچووان، بە واتایەکی تر ئەم بەرنامانە ئێمە وەک مرۆڤ دەجوڵێنن نەک نمایشی خۆنمایشکردن، بەکاربەری، کاڵابوون کە لە تونسدا زاڵن هەندێک جار وروژێنەرن و کاردانەوەی سۆزداری لێدەکەوێتەوە هەندێکجار، بەرنامەکە ڕەگەزپەرستانەیە یان ناوەڕۆکێکی تێدایە کە گاڵتە بە ژنان دەکات و زەلیلیان دەکات، توندوتیژی ئاسایی دەکاتەوە یان ژن دەکاتە کاڵا.

 

ئەم عەقڵیەتی بەکاربەری سەرمایەدارییە کاریگەری لەسەر ژنان هەبووە و پێشکەشکارانیش دوای ئەوەی چەندین نەشتەرگەری جوانکارییان بۆ کراوە، بە تەواوی وابەستەی سیما دەستکردەکەیان بوون، ئەم پێشکەشکارانە پێیان وایە ئەمەیە کە ناوبانگیان پێدەبەخشێت، لەکاتێکدا ئەو بەرنامەیەی پێشتر لەلایەن هالا رکبیەوە پێشکەش دەکرا، بەبێ گوێدانە ئەو بەستێنە سیاسییانەی تێیدا پێشکەش دەکرد، ناوەڕۆکێکی هەبوو کە ئامادەبووان ڕازی دەکرد و ڕێز لە سەلیقەی هونەری کۆمەڵایەتی دەگرت، ئەو بەشانەی بەرهەمهێنا کە ڕێزیان لە هەمووان دەگرت و دەتوانرا لەلایەن لایەنە جیاوازەکانەوە تەماشا بکرێن کە ئایدۆلۆژیا و ڕۆشنبیری و پەیوەندی جوگرافیای جیاوازیان هەبوو، گەشتیاری تونس و جوگرافیا و نەریتەکانی وڵاتەکە و گفتوگۆیەکی ڕێزدار و قبوڵکراوی لێکەوتەوە.

 

ئامال قرامی ڕوونیکردەوە کە دەتوانرێت زانیاری نوێ بۆ پەرەپێدانی ناوەڕۆک بەکاربهێنرێت، وەک گرنگیدان بە گۆڕانی کەشوهەوا و چۆنیەتی پاراستنی سامانە سروشتییەکان و عەقڵانیکردنی بەکاربردن، بەڵام پێچەوانەکەی ڕوودەدات، دابەزینێکە و هیچ سیاسەتێکی ڕوون نییە بۆ چارەسەرکردنی ئەم قەیرانانە.

 

پێوەری نوێ

ئەوەی بە ئازارە ئەوەیە کە ژنان لە هەندێک بواردا بەتایبەتی ڕاگەیاندنەکان، ئێستا زیاتر سەرنجیان لەسەر ڕواڵەت و وێنەیە نەک ماددە و ناوەڕۆک، سەبارەت بە وێنەی ژنان لە ڕاگەیاندنەکاندا، ئامال قرامی، توێژەری ڕەگەزی وتی: پێوەری نوێ دەگیرێتەبەر، کە لەسەر بنەمای ڕواڵەت و جەستە دامەزراوە نەک بیرکردنەوە، ئەم پراکتیزە و بیرۆکانە تەنها گاڵتەکردن بە ڕۆشنبیران و سەرپەرشتیاران نین، بەڵکو هێرشکردنە سەریان، بەبێ ئەوەی ئەوان درک بەو هەوڵە زۆرە بکەن کە بۆ گەیشتن بەو پۆستانەیان داوە، نە ئەو جۆرە پرسیارانەی کە بۆ پەروەردەکردنی دینامیزمی فیکری لە دامەزراندنەکانیاندا دەیخەنە ڕوو، هەموو شتێک گاڵتەیان پێدەکرێت و دەخرێنە گاڵتەجاڕیەوە، بۆ ئەوەی ئەوانی دیکە کەم بکەنەوە و بێ بەهایان بکەن و ببنە هۆی کشانەوەیان لەو شوێنانەیان کە خەریکی گفتوگۆ و وروژاندنی بیرکردنەوەن، تەنانەت ئەگەر کەمێک بێت.