دیاردەی چەکداری کارەسات لەناو کۆمەڵگەدا درووست دەکات

تەنها لە ماوەی یەك مانگدا، لە بەردەم چوار بە كۆمەڵ كوشتندا وەستاوین، یەكێكیان لە هەولێر روویداوە و بكەرەكەی پزیشكێكە، کە پێشتر سوێندی خواردووە پارێزەری گیان و ژیانی ئەوانی دیكە بێت و رزگاریان بکات، ئەوەی دیكەیان لە گوندی گرێزەی شارەزوور، كە ئایین و تێكستە پیرۆزەكان پێیانوتووە «كوشتنی مرۆڤێك بە ناهەق، هاوشێوەی كوشتنی هەموو جیهانە»و لەگەڵ ئەوەشدا رووی تفەنگی کردە خێزانەکەی، یەکێکی تریان رووداوەكەی قەرەتەپەیە، كە دابی كۆمەڵایەتی و ئاكاری بەرزی كوردەواری فێری كردبوون، پاراستنی ئەوانی تر نەریتێكی راستەقینەی میللیە و دەبێت پێوەی پابەند بن، دواهەمینیان ئەوەی چەمچەماڵە، کە سوێندی پیاو ماقوڵانی ئەو ناوچەیەش دیسان نەیتوانی رێگە لە كوشت و بڕ لەسەر زەوی و زار بگرێت، ئەوەی بینیمان نە دكتۆر گوێی بە سوێندی پزیشكی داو نە ئیماندارە بچووكەكە، گوێڕایەڵی دەقە پیرۆزەكان بوو، نە كوڕانی بنەماڵەش بە گوێی نەریت و دابە رەسەنەكانیان كرد و ئەو زەویانەش، كە لەسەری دەستیان چووە خوێنی یەكتر، لە مەترێك گۆڕ زیاتر هیچ بۆ كەس نەمایەوە.

 

كوشت و بڕ

كوشت و بڕ بە جۆرێك ئەم جیهانەی تەنیووە، لە رۆژگاری ئێستادا، نابێت وەك رستە هەمیشەییەكەی دۆستۆیڤسكی بڵێین، «مردنێكی دیكەی مرۆڤ»، بەڵكو دەبێت بنووسین مەرگێكی تری بە كۆمەڵ و كۆمەڵكوشتنێكی دیكەی سەردەمی چەكسالاریی، دەبێت بە دیواری هەر مزگەوتێكەوە لافیتەیەكی درێژتر هەڵبواسین، تا جیگای ناوی ئەو هەموو قوربانییەی تێدا ببێتەوە، دەبێت گۆڕهەڵكەن تائەوپەڕی شەكەت بێت، چونكە ئەو هەموو زەوی بڕین و هەڵكەندنی خاكە تاقەت و هێزی زۆری پێویستە.

ئەم كۆمەڵكوژییە نوێیانە رامان دەكێشێتە سەر وەستان لەسەر سایكۆلۆژیای بكوژ، چونكە چیتر چەمكێكی سەراپاگیری جیهانیی نییە تا بۆ هەموو دنیا گونجاو بێت، بەڵكو سروشتی كۆمەڵگا و کەلتور و دابەشبوونی چینەكان دەیگۆڕێت، ئەوەی عورفی ناو مێژوو بووە لە بارەی خواستی كوشتن، وا تێیگەیشتووین كە بۆ خاڵیكردنەوەی رق و توڕەیی راگوزەر و بەتاڵكردنەوەی هەڵچوون بووە، لە بەرامبەر ئەوی دیكەی بەشدار و هاوبەش لە پرۆسەی بەریەككەوتنەكەدا و كەم روویداوە بپەڕێتەوە بۆ دۆخێكی سەراپاگیر لە تۆڵەسەندنەوە، هەندێكجار لە شەڕی بنەماڵە و ئێل و هۆزیش بازنەكانی تۆڵەكردنەوە بە ئەندازەیەك بچووككراوەتەوە نەك هەر لولەی تفەنگ بەرامبەر ژن و منداڵ نەوی كراوە، بەڵكو كەسانی بێوەی لەو ململانێ و شەڕ و كوشتارگەیە دوورخراونەتەوە، بەڵام ئەم بازدانە گەورەیەی ئێستا لە فۆڕمی كوشتن و دۆزینەوەی هۆكار بۆ كۆمەڵكوژی روویداوە، پێشتر تەنها لە نێو فیلمی ئاكشن و رۆمانی تاوان و چیرۆكەكانی ناو سۆشیال میدیا دەمان بیستن، لێرەوەیە دەبێت بە شوێن ئەو هۆكارانەدا بگەڕێین، كە بۆچی بەم ئاسانییە ئەو حاڵەتانە دێنە ناومانەوە و خەریكن دەبن بە دیاردە.

 

شرۆڤەكردن لە رووی كۆمەڵایەتی و دەرونییەوە

شرۆڤەكردنی دیاردەكە لە رووی كۆمەڵایەتی و دەرونییەوە گرنگە، چونكە ئەوەی دەیبینین و شیكارییەكان دەخوێنینەوە، لە گۆشەنیگای جیاوازی سیاسیی و ئایینی و كۆمەڵایەتیەوە تەنها رەهەندێكی وەردەگیرێت، بەو مانایەی لە بری خوێندنەوەی دروست بۆ سەرهەڵدان و روودانی ئەم كارەساتە بە سوێیانە، لە بری ئەوەی روانگەیەكی گشتگیر بۆ ئەنالیزەكردنی بەكاربهێنرێت، هەمووان سەرگەرمی بەستنەوەی رووداوەكەن بەو شتگەلەوە كە خۆیان پەسەندی ناكەن، هەندێك بە نەغمەیەكی سیاسی و وەك ئەركێكی ئۆپۆزسیۆن گرێی دەدەنەوە بە بوونیادی حكومڕانییەكی نا كامڵ و بێباك لە ئاست ژیانی هاووڵاتیەكانی و هەندێكی دیكەیان دەیگێڕنەوە بۆ هەڵكشانی تەوژمی پەڕگیری ئایینی و كاریگەری گوتاری توندی ئایینی لەسەر بكەرەكان، بەشێكی تریش دەیبەنەوە سەر داب و نەریتی خوێنڕێژی لە ناو خێڵ و پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكانی جڤاكی كوردستانیی، لەكاتێكدا دەشێت هەموو ئەوانە تەنها رەهەندێك بن و پێكەوە دیمەنی بەرزبوونەوەی توندوتیژی و كوشتنە بە كۆمەڵەكان تەواو بكەن.

 

میدیا وەك فێرگەی راهێنانی كوشتن

تێرمان برۆ لە بەراوردی نێوان خۆكوژی و كوشتنی ئەوانی دیكەدا، پێیوایە هەردوو جۆری توندوتیژی لە زۆربەی رەگەز و توخمە سەرەكییەكان جیاوازن، تەنها شتێكی هاوبەش كە لە نێوان هەردووكیاندا دووبارە دەبێتەوە بریتییە لە نا ئاگایی بكەر لە بەكارهێنان و دۆزینەوەی میتۆدی نوێ، بە واتای ئەوەی كە مەیلی خۆكوشتن و كوشتنی خەڵكی تر، بەشێكی گرنگی پەیوەستە بە پەی نەبردن بە ئامرازی دیكەی جێبەجێكردنەوە، ئەمەش رێگرییەكی گرنگ بووە لە بەردەم هەڵكشانی ئەو رووداوانە، بەڵام كاتێك تەكنۆلۆژیا و شەپۆلەكانی جیهانگیریی جیهان دەكەنە گوندێكی بچووكی كارلێكی مرۆڤەكان، ئیدی ئاشنابوون بەو تەكنیكانە و راهاتن لەسەر فۆڕمی نوێی كوشتن و دواتریش چیرۆكە دووبارەكان دەبن بە سەرچاوەی سەرەكی بەرزبوونەوەی ئاستی تاوانكارییەكان.

 

تێڕوانینی باو لە بارەی تەكنۆلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بەردەوام ئەو وێنایەی بۆ درووستكرابوو، كە سەرچاوەی كارلێكی ئەرێنی نێوان گەل و نەتەوە جیاوازەكانی جیهانە و تاك و كۆمەڵ دەتوانن لەرێگەی ئەو ئاڵوگۆڕە مەعریفی و زانستی و کەلتوریانەوە بە شتگەلی بە سوودی یەكتر ئاشنا بن، نوقڵانەكە بەمجۆرە بوو، كە ئەزموونی نەتەوەكان، پێشكەوتن و گەشەسەندنی گەلان، دەستكەوت و بەرهەمی تاكەكان لەناو ئەم سەكۆیانەوە مۆركێكی جیهانیی بەخۆیەوە دەبینێ‌ و دواجار بە سوودی هەمووان دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەزموونی چەپەڵ و لادان و لاساریی و توندوتیژیش دیسان لەناو ئەم پلاتفۆرمانەوە ئاڵوگۆڕ دەكرێن و مرۆڤگەلێك بە رەفتاری نەشیاو و پێچەوانە لەگەڵ ئاكارە باڵاكان رادەهێنرێن و توندوتیژی و هەموو جۆرەكانی توڕەیش لەوێوە گەشە دەكەن.

 

توێژینەوەیەك لە زانكۆی ئەمریكی لە سعودیە، كاریگەری وێنە و گرتە ڤیدیۆییەكانی تەقەكردن و توندوتیژیی لە خوێندنگا و شوێنە گشتییەكانی ئەمریكای كردووەتە گریمانەو بنەما بۆ پێوانەكردنی هەڵكشانی ئەو توندوتیژیەی لە كۆمەڵگای سعودیدا سەریهەڵداوە، دەرەنجامی توێژینەوەكە دەیسەلمێنێت كە میتۆدی كوشتن و ئامرازی بەكارخراو لە توندوتیژییەكان و ئەوینی خودپەرستی و نەرجسیەتی بكوژ، ئەو شتانەن كە لەڕێگەی كارلێكی پلاتفۆرمەكانی سۆشیال میدیاوە بە دەست دێن و لەسەری گۆش دەبن، كەوابێت زیادبوونی ئەم حاڵەتانە لە هەرێمی كوردستانیش بە دیوێكی دا پەیوەست دەبێتەوە بەو رۆڵە نەرێنیەی، كە میدیای كۆن و نوێ پێكەوە بازاڕگەری نا ئاكارییانەی بۆ دەكەن.

 

چەكسالاری وەك مۆدێك بۆ بە پاڵەوانكردنی بكوژ

ئیرنست هەمنگوای، لە دوای كۆتایهاتنی دووهەمین جەنگی جیهانیی، رۆمانی (ماڵئاوایی لە چەك)ی نووسی، تێز و بیركردنەوە و خەیاڵەكانی هەمنگوایی بۆ دەستپێكردنی قۆناغی پاش جەنگ و بێدەنگكردنی چەكەكان پرسێكی دیكەیە، بەڵام دەكرێت لە ژێر هەمان تایتڵ و بۆ ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی رێژەی كوشتن و نەهێشتنی توندوتیژییەكان دوبارەی بكەینەوە، بەڵام تەنها لەڕێگەی یاسا و سەپاندن و زۆرەملێی نەبێت، بەڵكو وەك دەستپێشخەرییەكی بە خوایشتی میللی كە هەمووان پێكەوە بۆ ژیانێكی باشتر «ماڵئاوایی لە چەك لەناو ماڵەكان بكەین.

 

لە هەرێمی كوردستان، لە سایەی بە پاڵەوانكردنی كەمینەیەكی پلەداری سەربازیی و ماركێتینی هەمیشەیی بۆ فەرهەنگی چەكسالاریی، بە ئەندازەیەك دیاردەی چەكداری رووی لە بەرزبوونەوە كردووە، كە چاودێران لەو باوەڕەدابن، حكومەت دەسەڵاتی بەسەردا لە دەستداوە، بازاڕی كڕین و فرۆشتن، بەكارهێنان و بەخشینی بۆ دیاری، خۆبادان بۆ شكۆ بەخشین لە شوێنە گشتییەكان، هێزی پاسەوانی بەرپرس و كاربەدەست، پێكەوە دیمەنێكیان سەپاندووە، كە پێویستە هەموو ماڵێك ببێتە جبەخانە، راستیەكەی ئەو جبەخانانە بۆ خۆپارێزی و پاراستن نییە، بەڵكو بووە بە سەرچاوەی یەكلایكردنەوەی دڕدۆنگی سەرپێی و هەڕەشە و پەلاماردانی ئەوانی دیكەش، بۆیە نە كەس دڵنیایە لە ژیان و نە ئومێدێكیش هەیە بۆ سنوورداركردنی.

 

رێكخستنی یاساییانەی هەڵگرتنی چەك و مۆڵەتی هەبوون گرنگن، بەڵام لە دەرەوەی یاساش، چەككردنی كۆمەڵگا پێویستی بە هەڵمەتێكی هەمەلایەنەی میللیەوە هەیە، كە پیاوانی ئایینی و كەسایەتیە كۆمەڵایەتیەكان و میدیا و پارت و رێكخراوەكان پێكەوە خەڵك هانبدەن بۆ داماڵینی چەك، بۆ ئەوەی بە راست و دروستی دروشمی ماڵئاوایی لە چەك بەرز بكەینەوە.