لاڤە کوردە

 

ناوەندی هەواڵ-جەنگەکان و هێرشەکان بەتەنها نابنە زیانی گیانی، بەڵکو کاریگەری درێژخایەن لەسەر خاک و ژینگە بەجێدەهێڵن، دەوڵەتە داگیرکەرەکان کە هەمیشە هەوڵی قڕکردنی گەلان دەدەن، ئامانجیان شێواندنی دیمۆگرافیای ئەو خاکەیە کە هێرشی دەکەنەسەر، بەهۆی جەنگەوە کەمئاویی ، لەدەستدانی دارستانەکان و هتد روودەدات کە ئەمە راستەوخۆ دەبێتە هۆی گۆڕانی کەشوهەوا.

 

موشەک و درۆن دەردراوی ڕاستەوخۆی پیسکەرەکانن لە کاتی تەقینەوەکان و کاریگەریی فراوانتری شەڕ لەسەر ئیکۆسیستەم و ژێرخانی ئابووری. جگە لەوەش، دروستکردن و گواستنەوە و بەکارهێنانی ئەم سیستەمە چەکانە هەموویان بەشدارن لە دەردانی گازی گەرمخانەیی، تەقینەوەکانی مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ماددە زیانبەخشەکانی وەک گەردیلە و کانزا قورسەکان و ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان دەردەکەن بۆ بەرگەهەوا، ئەمەش بەشدارە لە پیسبوونی هەوا، هەروەها هێرشی مووشەکی دەتوانێت خاک و سەرچاوەکانی ئاو بە پاشماوەی تەقینەوە و کانزا قورسەکان و ماددە مەترسیدارەکانی تر پیس بکات و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ئیکۆسیستەم دروست بکات، هێرشکردنە سەر ژێرخانی وەک وێستگەکانی کارەبا و دامەزراوەکانی پاککردنەوەی ئاو و شوێنە پیشەسازییەکان دەتوانن پیسکەرەکان دەربکەن و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان تێکبدەن، ئەمەش دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە ژینگەی زیاتر، هەڵمەتەکانی بۆردومان و کردەوە سەربازییەکانی دیکە دەتوانن ببنە هۆی بڕینی دارستانی بەرفراوان و لەناوبردنی شوێنی نیشتەجێبوون و لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان دەتوانێت پیسبوونی ژاوەژاو دروست بکات، بەتایبەتی لە ژینگە شاری و سروشتیدا، ئەمەش کاریگەری لەسەر گیانلەبەرە کێوییەکان و مرۆڤ دەبێت.

 

موشەک و درۆنەکان کاریگەرییە ناڕاستەوخۆشیان لەسەر ژینگە هەیە وەک: دەردانی گازی گەرمخانەیی چونکە دروستکردن و گواستنەوە و کارپێکردنی مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان پێویستی بە بەکارهێنانی وزەی بەرچاو هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی دەردانی گازی گەرمخانەیی، هەروەها چالاکییە سەربازییەکان دەتوانن بڕێکی زۆر لە سەرچاوە سروشتییەکان بەکاربهێنن، لەوانە ئاو، کانزاکان و وزە، ئەمەش بەشدارە لە کەمبوونەوەی سەرچاوەکان، کاریگەری کەڵەکەبووی هەموو ئەم هۆکارانە، لەوانەش دەردانی گازی گەرمخانەیی، دارستانبڕین و لەناوچوونی ئیکۆسیستەم، بەشدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا، تەقەمەنی نەتەقیو و پاشماوەی جەنگی دیکە دەتوانن بۆ دەیان ساڵ بەردەوام بن لە مەترسی ژینگەیی، ئەمەش پێویستی بە هەوڵی پاککردنەوەی تێچووی زۆر و ئەگەری زیانگەیاندن بە ژینگە هەیە.

 

کەوتنەخوارەوەی موشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کە دەبێتە هۆی دەردانی مادەی زیانبەخش و پاشماوە، هەرێمی کوردستان کە هەمیشە هێرشی لەسەر بووە، هۆکاری پیسبوونی ژینگەکەیەتی، لەماوەی ٤٢ ساڵدا بەهۆی بۆردوومان لەڕێگەی فۆڕکە بێفڕۆکەوانەکان و کەوتنە خوارەوەیان لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە سەدان هەزار دۆنم دارستان و باخی هاوڵاتیان سووتاون،  لە ساڵی ٢٠٢٤ـدا بە هۆی هێرش و بۆردوومان و لەشکركێشییەکانی دەوڵەتی تورکەوە نزیکەی ٧٢ هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵی و باخ و دارستان و پاوان سووتاون کە ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژینگەو گۆڕانی کەشوهەوا هەیە، هەروەها لەماوەی ١٣ی حوزەیران تا ٢٢ی حوزەیرانی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل ١٣ موشەک و درۆن لەناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان کەوتوونەتە خوارەوەو بەشێکیان بوونەتە هۆی ئاگر کەوتنەوە.

 

وێرانکردنی ژینگە تاوانە جەنگە

بەگوێرەی ڕێكەوتننامەی چوارەمی جنێڤ ساڵی١٩٤٩ ماددەی٥٣، هەروەها پرۆتۆكۆڵی یەكەمی پاشكۆی ڕێككەوتننامەكانی جنێف لەساڵی١٩٧٧ مادەكانی٣٥ و٥٤ و٥٥، ھەروەھا پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بەپاراستنی ژینگە لەوانە :
پەیماننامەی ساڵی١٩٧٦ تایبەت بەقەدەغەكردنی ھەركارێكی سەربازی یان دوژمنكاری بۆ تەكنیكی گۆڕینی ژینگە، پەیماننامەی ساڵی١٩٨٠ تایبەت بەقەدەغەكردن و سنورداركردنی چەكی كلاسیك و ھەروەھا پرۆتۆكۆلی ساڵی١٩٩٩ پاشكۆی پەیماننامەی لاھای ساڵی١٩٥٤، ھەموویان جەخت لەوە دەكەنەوە كە پێویستە وڵاتان لەكاتی جەنگ و ململانێی چەكداری یان دەوڵەتی داگیركار لەكاتی داگیركردنی خاكی وڵاتێكی تر ژینگە و سەرچاوە سروشتیەكان بپارێزن و وێرانیان نەكەن و نەیانكەن بەئامانجی كردەوەی سەربازی.

مادەی ٨ بڕگەی ٢/ب/٤ لە پەیڕەوی ناوخۆی دادگای تاوانەكانی نێودەوڵەتیش ئەو كردەوانەی كەزیانێكی فراوان و درێژخایەن بەژینگەی سروشتی دەگەیەنن، بەتاوانی جەنگ ھەژماری كردون و سزای بۆ داناون و بكەرەكانی ڕوبەڕوی لێپرسینەوەی سزایی دەكاتەوە.

 

لیرەدا نموونەی چوار جەنگ دەهێنینەوە کە چۆن بوونە هۆی پیسکردنی ژینە، "هێرشی تورکیا بۆسەر باشووری کوردستان"، "جەنگی ئیسرائیل و ئێران"، "جەنگی حەماس و ئیسرائیل"، "جەنگی "ڕووسیاو ئۆکراینا".

 

دەرئەنجامە ژینگەییەکانی هێرشی سەر باشووری کوردستان

لە ڕۆژی ٢٥ـی ئایاری ساڵی ١٩٨٣ دەوڵەتی تورک دەستی بە داگیرکارییەکانی بۆسەر باشووری کوردستان کرد، سەرەڕای زیانە گیانییەکان، دەیان گوند چۆڵکران، سەدان خانوو خاپوور کران، هێرشەکان لەم ساڵانەى دواییدا لە تەواوی باشووری کوردستان فراوانتر بوو، ناوەندی شارو گوندەکانى گرتەوە، بە سەدان هەزار دۆنم زەوی لە ڕەز و باخ و کشتوکاڵی هاوڵاتییان و دارستانی سووتاندووە و سەدان هەزار داری بڕیوەتەوە و تاڵانی کردووە.

 

نەمانی دارستانەکان و بڕینەوەی دارەکان، رووبەری سەوزایی کەم کردۆتەوەو کاریگەری لەسەر ژینگەو کەشوهەوای ناوچەکە کردووە.

 

رێکخراوی ئاشتی هۆڵەندی پاکس، لەبارەی زیانەکانی بۆردومانی تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان لەمانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ ڕاپۆرتێکی بڵاوکردەوەو ئاماژەی بەوەکرد، تەنها لەنێوان ١٥ـی حوزەیران بۆ ١٥ـی تەمووزی ساڵی ٢٠٢٤دا تورکیا ٣٨١ جار هێرشی ئاسمانی کردوەتە سەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی ٢٠١٠ـدا هەرێمی کوردستان بەهۆی رووداوی ئاگرکەوتنەوە زیاتر لە حەوت ملیۆن دۆنم دارستانی لە دەستداوە، لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ  ٢٠١٦ش، ٢٪ی رووبەڕووی دارستانەکانی لەدەستداوە.

 

سەرهەڵدانی شەڕی ئیسرائیل و ئێران

شەڕی نێوان ئیسرائیل و ئێران لە ١٣ی حوزەیران دەستیپێکرد دوای ئەوەی ئیسرائیل هێرشی کردە سەر دەیان ئامانج لە ئێران بە ئامانجی دیاریکراوی لەناوبردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران. تا ئێستا ئیسرائیل بە پلەی یەکەم پشتی بە هێرشە ئاسمانییەکان بەستووە لە ڕێگەی فڕۆکەی باڵی جێگیر و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بە پێچەوانەشەوە هێرشی ئێران بۆسەر ئیسرائیل بەردەوامی هەیە.

 

نیگەرانییەکانی ژینگە لە سەرەتادا لەسەر کاریگەرییەکانی هێرشە سەربازییەکان بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکان بووە، ئەمەش وایکردووە ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی بڵێت "هەرگیز نابێت هێرش بکرێتە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکان، بەبێ گوێدانە چوارچێوە یان بارودۆخەکە، چونکە دەتوانێت زیان بە مرۆڤ و هەم ژینگە بگەیەنێت" بەڵام لە فراوانکردنی بازنەی ئامانجەکاندا، ئیسرائیل مەودای مەترسییە ژینگەییەکانی فراوانتر کردووە.

 

مەترسییەکانی لەناوبردنی دامەزراوە ئەتۆمییەکان

مەترسییە ئەتۆمییەکان جێگەی سەرنجی سەرەکی گێڕانەوەی ژینگەیی شەڕەکەن، ئێران کۆمەڵێک دامەزراوەی بەرفراوانی هەیە کە پەیوەستن بە بەرنامەی پیتاندنی یۆرانیۆمەوە، لەگەڵ یەک وێستگەی ئەتۆمی کارپێکراو لە بوشێهر، ڕیاکتۆری توێژینەوەی تارانەکەی ئایزۆتۆپی پزیشکی بەرهەم دەهێنێت و بە یۆرانیۆمی پیتێنراو بە ڕێژەی ٢٠% کاردەکات، تا ئێستا هێرشەکان لە نەتەنز بەڵگەدارکراون کە دوو وێستگەی پیتاندنی یۆرانیۆمی چالاک لەخۆدەگرێت و سێیەمیشیان لە قۆناغی دروستکردندایە. ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی زیانەکانی بە وێستگەی پیتاندنی سووتەمەنی تاقیکاری و ئەگەری زیانەکانی وێستگەی پیتاندنی سووتەمەنی ژێر زەوی خۆی ڕاپۆرت دەکات، کە پێشنیاری کردووە کە ڕەنگە هەر ١٥ هەزار سەنتەرفیوجی گاز بەهۆی لەدەستدانی لەناکاوی کارەباوە زیانیان پێگەیشتبێت. ئاژانسەکە پێیوایە لە هەردوو شوێنەکەدا پیسبوونی تیشکدەر و کیمیایی هەیە. ئەو سەنتەرفیوجە گازییانەی کە بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ سووتەمەنی و پلەی چەک بەکاردەهێنرێن، یۆرانیۆم هێکسافلۆراید "UF6" بەکاردەهێنن، کە کارلێکی زۆریان هەیە. ئەگەر لە هەڵگرتن یان سەنتەرفیوژەکانەوە ئازاد بکرێت، و لە بەرکەوتنی لەگەڵ شێی هەوادا، دەگۆڕێت بۆ فلۆرایدی هایدرۆجین و گازی فلۆرایدی یورانیل.

 

بە شێوەیەکی ئاسایی، بەرکەوتن بە گازی یۆرانیل فلۆراید مەترسییەکی سەرەکی لە ژەهراویبوونی کیمیاییەکەیەوە دەخاتە ڕوو، نەک تیشکدەرەوە، مەگەر لە ئایزۆتۆپی یۆرانیۆمی ٢٣٥دا زۆر دەوڵەمەند نەکرێت، وەک ئەوەی لە هەندێک لە دامەزراوەکانی ئێراندا ڕووبدات. یۆرانیۆم ٢٣٥ بە پلەی یەکەم تیشکی ئەلفا دەردەدات، لەکاتێکدا ئەمە دەتوانرێت لەلایەن پێستەوە ڕێگری لێبکرێت مەترسیدارە کاتێک هەڵمژرێت.

 

مەترسییەکانی ژینگە لە ئەنجامی زیانلێکەوتووی دامەزراوە سەربازییەکان

ئیسرائیل ژمارەیەکی بەرچاو لە دامەزراوە سەربازییەکانی ئێرانی کردۆتە ئامانج، ئەمەش بنکە مووشەکییەکان، فڕۆکەخانەکان، شوێنی هەڵگرتنی چەک و دامەزراوەکانی بەشدار لە بەرهەمهێنانی سەربازی دەگرێتەوە, دەرئەنجامە ژینگەییەکانی هێرشکردنە سەر شوێنە سەربازییەکان زۆر گۆڕاون و بەندە بەو کەرەستە و چالاکییانەی کە لە هەر شوێنێکدا هەن, لە کاتێکدا زۆرێک لەو شوێنانەی کە تا ئێستا هێرشیان کراوەتە سەر بەڵگەی تەقینەوە و ئاگرکەوتنەوەی لاوەکی نیشان دەدەن ئەمانە هەموو ئەو کەرەستەی نیگەرانکەریان نەسوتاندبێت یان لەناویان نەبردبێت،  لەوانەیە پیسبوونی لاوەکییان دروست کردبێت, پیسکەرەکانی ئاسایی بۆ ئەم جۆرە شوێنانە بریتین لە سووتەمەنی، ڕۆن و چەورکەر، کانزا قورسەکان و ماددە وزەبەخشەکان، و PFAS و PFOA؛ ئاگرەکان دەتوانن دیۆکسین و فورانەکان زیاد بکەنl لە کاتێکدا زۆرێک لە دامەزراوە سەربازییەکان لە دووری ناوچە شارییەکان هەڵکەوتوون، ژمارەیەک شوێنی زیانلێکەوتوو لە نزیک شارەکانەوەن، بەم شێوەیە مەترسی بەرکەوتن بۆ خەڵک زیاد دەکات ئەگەر پیسکەرەکان لە دەرەوەی شوێنەکە بگوازرێنەوە. هەروەها ئەوە حاڵەتە کە بەکارهێنانی ئەم شوێنە پیسبووە ئاڵۆزانە ڕەنگە بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێت، ئەمەش بیرخستنەوەیەکە کە مەترسییەکانی پیسبوون دەتوانن زۆر لە ململانێی دەستبەجێ زیاتر درێژببنەوە.

 

یەکێک لە نیگەرانییە دیارەکان لە چوارچێوەی شەڕەکەدا مەترسییەکانی پیسبوونە کە پەیوەندییان بە دامەزراوە موشەکییە زیانلێکەوتووەکانەوە هەیە. ئێران خاوەنی مەودای هەمەچەشنی مووشەکی بالیستیکی سووتەمەنی ڕەق و شلە, زۆرێک لە سووتەمەنی مووشەکی شل ژەهراوییەکی زۆریان هەیە, بۆ نموونە هەندێک لە موشەکە کورت مەوداکانی ئێران لەسەر بنەمای دیزاینەکانی SCUDی سۆڤیەت دامەزراوە، کە دیمیثیل هایدرازینی ناهاوسەنگ وەک سووتەمەنی و ترشی نیتریکی دوکەڵی سووری ڕێگریکراو وەک ئۆکسێنەر بەکاردەهێنن، ئەمانە و سووتەمەنی مووشەکی شلەکانی تر سەلماندوویانە کە کێشەیەکی زۆریان هەیە بۆ بەڕێوەبردن و فڕێدان لە شوێنەکانی وەک ئەفغانستان، لیبیا و ئۆکرانیا.

 

مەترسییەکانی ژینگە بەهۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی وزەی بەردینی

ئێران وڵاتێکی سەرەکی بەرهەمهێنەری نەوت و گاز و یەدەگی ناسراوی بەرچاوی هەیە کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە باشووری ڕۆژئاوای وڵات هەڵکەوتووە. ژێرخانی سووتەمەنی بەردینی بە باشی پەرەی پێداوە لەوانە پاڵاوگە و وێستگەی عەمبارکردنی نەوت، وێستگەی پرۆسێسکردنی گاز، تێرمیناڵەکانی هەناردەکردن لەسەر کەنداوی فارس و تۆڕێکی بەرفراوان لە بۆری نەوت و گاز، هێرشەکان بۆ سەر ئەم سایتانە تاڕادەیەک سنووردار بوون بەڵام دەتوانرا لە ئەگەری پەرەسەندنێکی گەورەدا فراوانتر بکرێن.

 

ئاگرکەوتنەوەی سەرەکی نەوت - جا لە پاڵاوگەکان بێت یان شوێنی هەڵگرتن - کۆمەڵێک پیسکەری بەرفراوان دروست دەکات، لەوانە ماددە گەردیلەییەکان، NOx، ترشی نایترۆجین، یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، دووەم ئۆکسیدی گۆگرد، VOCs وەک فۆرماڵدەهید، و ئەگەری هەیە دیۆکسین، فوران، هایدرۆکاربۆن و PAH. ئەمانە کاریگەرییان لەسەر کوالیتی هەوا و کەوتنەخوارەوەی با لە خوارەوە لە پڵۆمەکانەوە دەتوانێت خاک و ئاوەکان پیس بکات. ئاگرکەوتنەوە و زیانگەیاندن بە ژێرخانی غاز دەتوانێت CO2 دروست بکات و ببێتە هۆی دەردانی میتانی، کە گازی گەرمخانەیی بەهێزترە لە CO2 بەڵام تەمەنی کورتترە لە بەرگەهەواوە.

 

 

هێرشی ئیسرائیل بۆسەر غەززە،  پیسبوون لە هەموو شوێنێکدا هەیە لە هەوادا، لە ئاودا لە خواردن

جەنگ لە ٧ی تشرینی ٢٠٢٣ەوە فڕۆکە ئیسرائیلییەکان هێرشی بێ وێنەیان بۆ سەر کەرتی غەززەی داگیرکراو کردووە، لەوانە بۆمبی سووتێنەر و بڕێکی زۆر تەقەمەنی. تا ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٣ ژمارەی بۆمبەکانی فڕێدراو بۆ سەر غەززە گەیشتبووە ٢٩ هەزار کە ئەمەش زیاترە لەوەی ئەمریکا لە ماوەی ساڵێکدا "٢٠٠٣"  ٢٩ هەزار و ١٩٩ بۆمب) بەسەر عێراقدا فڕێداوە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە نیوەی ئەو چەک و تەقەمەنیانەی کە بەکارهێندراون “بۆمبی داماو”ی بێ ڕێنمایی بوون، واتە بێ جیاوازین، و دەتوانن بە ٣٠ بۆ ١٠٠ مەتر لە ئامانجەکە لەدەست بدەن، بەپێی شارەزایانی سەربازی، ئەمە جگە لە بۆمبی قورس کە کێشیان دەگاتە ٢٠٠٠ پاوند و بۆمبی فسفۆر کە مادەی کیمیایی تێدایە، ئەم بۆردومانە جگە لە زیانی گیانی بووە وێرانکردنی ژێرخانی، گەڕەکی نیشتەجێبوون، بینا گشتی، شوێنەوار، ئایینی، زانکۆ، پزیشکی و بیناکانی دیکە. بە وتەی پسپۆڕێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەم وێرانکارییە شتێکی بێ تێگەیشتنە. مردن لە غەززە یان ڕاستەوخۆیە، لە ئەنجامی ئەم بۆردوومانە بێ جیاوازی و چڕەوە، یان ناڕاستەوخۆ و خاو، لە ئەنجامی پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی و سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی بەهۆی لەناوچوونی تۆڕەکانی ئاو و ئاوەڕۆ، پیسبوون لە هەموو شوێنێکدا هەیە لە هەوادا، لە ئاودا لە خواردن، جگە لەوەش بەکارهێنانی جۆرەها موشەک و تەقەمەنی و چەک وایکردووە کە ناوچەیەکی زۆری کەرتی غەززەی داگیرکراو بۆ کشتوکاڵ نەگونجێت و بووەتە هۆی دابەزینی جۆراوجۆری زیندوو: تا ساڵی ٢٠٢٣غەززە شوێنی نێوان ١٥٠ بۆ ٢٠٠ جۆری باڵندە و  ٢٠ شیردەر و ٢٥ پەلەوەر بوو، هەروەها وێرانکردنی بەربڵاوی گەڕەکەکانی نیشتەجێبوون و قوتابخانە و مزگەوت و کڵێساکان کاریگەری لەسەر بەڕێوەبردنی پاشماوە و ڕیسایکلکردن و فڕێدان و کاریگەری لەسەر ژینگە لە غەززە هەیە.

 

شەڕی ئۆکرایناو ڕووسیا، زیاتر لە چوار ملیۆن کەس دەستیان بە ئاوی پاک ڕاناگات

لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراینا لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٢ بووەتە هۆی بەردەوامبوونی زیانەکانی ژینگەیی بەربڵاو و ئەگەری جددی و درێژخایەن. حکومەتی ئۆکراینا و ڕۆژنامەنووسان و چاودێرانی نێودەوڵەتی ئەو زیانانە بە ئیکۆساید پێناسە دەکەن، تەقینەوەکان زیانێکی ژەهراوی لەگەڵ لەناوبردنی جەستەیی دەگەیەنن. هەر تەقینەوەیەک گەردیلەی ماددە ژەهراویەکانی وەکو سرکە و جیوە و یۆرانیۆمی کەمبووەوە دەخاتە ناو ژینگەوە.

 

شەڕ لە ناوچە پیشەسازییە قورسەکاندا ڕەنگە ببێتە هۆی کارەساتی تەکنەلۆژی، وەک ڕژانی پاشماوە و سووتەمەنی، کە خاکە فراوانەکان نەک تەنها لە ئۆکراینا، بەڵکو لە ئەوروپا و ڕووسیاش ژەهراوی دەکەن. نینا وێرانەکان لەوانەیە تۆزی شێرپەنجەیی دەربکەن کە بۆ دەیان ساڵ بە مەترسیدار دەمێنێتەوە، ڕەنگە کانزا و ماددە کیمیاییە قورسەکان بچنە ناو ئاوی ژێر زەوی و سەرچاوەی ئاو ژەهراوی بکەن، ژیان لە ڕووبار و ئاوەکاندا بکوژن. لەناوبردنی ژێرخانی مەدەنی لە ئێستاوە زیاتر لە چوار ملیۆن کەس دەستیان بە ئاوی پاک ڕاناگات، خاکی هەندێک ناوچەی ململانێی سەربازی چیتر بۆ کشتوکاڵ ناگونجێت، چونکە ڕووەکەکان پیسکەرەکان دەکێشن و کۆیان دەکەنەوە.

 

هەروەها شەڕ مەترسی ڕووداوە ئەتۆمییەکان زیاد دەکاتم کەمیی کارەبا لە وێستگە ئەتۆمییەکان و شەڕ لە دەوروبەری وێستگەکان ڕەنگە کارەساتەکانی وەک چێرنۆبیل و فۆکۆشیما بەدوای خۆیدا بهێنێت، دەردانی سەربازی CO2 دەگاتە سەدان ملیۆن تۆن.