ئیبتیسام ئیغفیر

 

بنغازی ـ ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانی شاخی سەوز چیتر تەنها ڕووداوی وەرزی نییە، ئەوان بوونەتە هەڕەشەیەکی دووبارەبووەوە بۆ سەر جۆراوجۆری زیندوو، پرسیاری زۆریان لەسەر هۆکارەکان و لایەنە بەرپرسیارەکان و ڕۆڵی پێویست لە هەردوو حکومەت و کۆمەڵگە بۆ کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە ژینگەییەی کە لە گەشەکردندایە، دەوروژێنێت.

 

سەمیرە شەغلالن، پسپۆڕی ژینگە و ڕووەک و چالاکوانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە لە بواری هۆشیاری ژینگەیی کاردەکات، وتی: کاتێک دەڵێین شاخی سەوز سییەکانی لیبیایە، زیادەڕەوی ناکەین. لە ڕاستیدا ڕۆڵەکەی تەنها لە لیبیادا سنووردار نییە، بەڵکو گرنگییەکی ستراتیژی و ژینگەیی هەیە بۆ تەواوی دەریای ناوەڕاست، جگە لە جۆراوجۆری زیندوو و گەورەیی، شتێکی گرنگە، سەرچاوەی ئۆکسجین و بەشدارە لە هەڵمژینی گازە ژەهراویەکان، دیارترینیان دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەمەش وایکردووە کە توخمێکی کاریگەر بێت لە پاراستنی هاوسەنگی ژینگەیی و کەشوهەوا.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بوونی ئەم جۆرە دارستانە، بە فراوانی و دەوڵەمەندی ژینگەییەوە، نیعمەتێکی گەورەیە بۆ ناوچەکە، بەڵام نیعمەتێکە کە مەترسی لەسەرە ئەگەر بەو پاراستن و چاودێریکردن و پلاندانانی ژینگەیی بەردەوام کە شایەنیەتی چارەسەر نەکرێت.

 

ئاگری زۆر و چەندین هۆکار

سەبارەت بە هۆکارە بنەڕەتییەکانی دووبارەبوونەوەی ئاگرکەوتنەوەکان، جەختی لەوە کردەوە کە دیاردەکە نوێ نییە، وتی: ئاگرکەوتن لە سەردەمی کۆنەوە هەبووە، تەنها لە شاخی سەوزدا سنووردار نییە، بەڵکو لە دارستانە جۆراوجۆرەکانی جیهاندا ڕوودەدات، هەندێکجار ئەم ئاگرانە لەو ناوچانە سەرهەڵدەدەن کە مرۆڤ دەستی لێنەداوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی هۆکاری سروشتی وەک وشکەساڵی و گەرما و خۆلێدان لەنێوان لقە وشکەکاندا هەیە.

 

ڕوونیشیکردەوە، ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا ڕوویداوە لە ڕێژەی ئاسایی زیاترە، زیادبوونی بەرچاو لە فرێکوێنسیی ئاگرکەوتنەوەکان لە ئاستی ناوخۆیی و جیهانیدا هەیە، ئەمەش پەیوەستە بە بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و لەناوچوونی هەندێک ڕووەکی بەرگری ئاگر و بڵاوبوونەوەی جۆرەکانی دیکە کە ئاسانکاری بۆ بڵاوبوونەوەی ئاگر دەکەن، بەتایبەتی ڕووەکە وشکەکان و چیمەنەکان کە لە ئەنجامی کەمی ئاوەوە دروستدەبن.

 

هەروەها ئاماژەی بەوەشکردووە، هۆکاری مرۆیی هەیە، لەوانە هۆکاری ڕاستەوخۆ وەکو ئاگرکەوتنەوە بە ئەنقەست، و هۆکاری ناڕاستەوخۆی وەک پشتگوێخستن یان خراپ بەکارهێنانی سەرچاوە ژینگەییەکان، لەوەڕاندنی ئەمڕۆ وەک جاران نییە، لە ڕابردوودا شوانەکان لە گرنگی هاوسەنگی ئیکۆلۆژی تێدەگەیشتن، بۆیە کاتی لەوەڕاندنیان دانا و هەلیان بە ڕووەکەکان دەدا کە دووبارە ببنەوە، بەڵام ئێستا پراکتیزەکردنی کۆنترۆڵنەکراو دەبێتە هۆی ماندووبوونی ڕووپۆشی ڕووەک و دروستکردنی ژینگەیەکی سووتێنەر.

 

چاودێری... بەرپرسیارێتی لایەنە پەیوەندیدارەکان

سەبارەت بە میکانیزمەکانی چاودێریکردن و پێشبینیکردنی سەرهەڵدانی ئاگر، سەمیرە شەغلالن جەختی لە گرنگی مۆدێرنکردن و پەرەپێدانی کاری دەزگا فەرمییەکان کردەوە، وەزارەتەکانی کشتوکاڵ و ژینگە، دەسەڵاتی سەلامەتی نیشتمانی و بەرگری شارستانی بەرپرسیارن لە چاودێریکردن و بەدواداچوونی سەرهەڵدانی ئاگر، بەڵام گەورەترین ئاڵەنگاری بەردەم ئەم دەزگایانە نەبوونی تەکنەلۆژیای سەردەمیانە کە وڵاتانی دیکە پشتی پێدەبەستن، وەک مانگی دەستکرد و سیستەمی جی پی ئێس.

 

ڕوونیکردەوە کە چاودێریکردنی پێشوەختە زۆر گرنگە چونکە دەسەڵاتە پەیوەندیدارەکان دەتوانن ڕێوشوێنی خۆپارێزی پێشوەختە بگرنەبەر، پێشبینیکردنی ئەو ناوچانەی کە تووشی ئاگرکەوتنەوە دەبن دەرگای پلانەکانی دەستێوەردانی خۆپارێزی دەکاتەوە، جا چ بە لابردنی چیمەنی وشک، ڕێکخستنی لەوەڕاندن، یان بەرزکردنەوەی چاودێریکردن لەو ناوچانەدا، تەنانەت بەشداریکردنی دانیشتوانی ناوچەکە لە چاودێریکردندا دەتوانێت کاریگەر بێت.

 

ئاگر و جۆراوجۆری زیندوو: زیانەکانی جێگرەوە نەکراو

ئەو هۆشداریدا لە مەترسییەکانی ئاگرکەوتنەوە بۆ سەر جۆراوجۆری زیندوو لە شاخی سەوز. شاخی سەوز نزیکەی ٨٠%ی جۆراوجۆری بایۆلۆژی لیبیا لەخۆدەگرێت، چ لەڕووی ڕووەک و چ لەڕووی ئاژەڵەوە، ئەمەش وایکردووە ببێتە گەنجینەی سروشتی دەگمەن، بەڵام ئەم گەنجینەیە بەهۆی ئاگرکەوتنەوە دووبارەبووەکانەوە خەریکە دەڕووخێت، ڕووەکە وشک و لاوازەکان زیاتر ئامادەن بۆ ئاگرکەوتنەوە، هەروەها ئاگر دەتوانێت بگاتە دارە گەورەکان و بە تەواوی لەناویان ببات، سەبارەت بە ئاژەڵەکان، جۆرەکانی هێواش جوڵەی وەک کیسەڵەکان، کە ناتوانن بە خێرایی خۆیان دەرباز بکەن، زۆرترین مەترسی مردنیان لەسەرە، بینیومانە چۆن ئاگرکەوتنەوەکان لەم دواییانەدا وێرانیان کردووە.

 

چارەسەرەکان لە هۆشیاری کۆمەڵگەوە دەستپێدەکات

سەبارەت بە خۆپارێزی، سەمیرە شەغلالن پێی وایە بڵاوکردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی بەردی بناغەیە، دەبێت لە خێزانەکانەوە دەست پێبکەین، بەکارهێنانی تۆڕی کۆمەڵایەتی مەجازی و خوێندنگە و مزگەوت و پلاتفۆرمەکانی تر دەتوانێت جیاوازییەکی گەورە دروست بکات، کاتێک هاوڵاتیان بزانن چۆن بە ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ سروشت بکەن، ئەگەری ڕوودانی کارەسات کەم دەبێتەوە.

 

هەروەها داوای جێبەجێکردنی توندی یاساکانی ژینگە دەکات، هەر کەسێک زیان بە ژینگە بگەیەنێت دەبێت لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکرێت، چ بە فڕێدانی کونی جگەرە یان داگیرساندنی ئاگرێکی کۆنترۆڵنەکراو، بە تەنها هۆشیاری بەس نییە بەبێ یاسایەکی جێبەجێکراو.

 

گۆڕانی کەشوهەوا و گەرمبوونی جیهان... پاشخانی گەورەتر بۆ قەیرانەکە

سەمیرە، پرۆفیسۆر باس لە ڕەهەندی جیهانی پرسەکە دەکات، وتی: ناتوانرێت ئەو ئاگرکەوتنەوانەی ڕوودەدەن لە دیاردەی گەرمبوونی جیهان جیابکرێنەوە، کە لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا دروست دەبێت، ئەم گازە پلەی گەرما بەرزدەکاتەوە و سیستەمی وەرزی دەگۆڕێت و دەبێتە هۆی توانەوەی سەهۆڵ، هەروەها هەڕەشە لەو ناوچانە دەکات کە لافاویان لێدەکەوێتەوە.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، هەڵسوکەوتی پیشەسازی مرۆڤ هۆکاری سەرەکییە، ئۆتۆمبێل و کارگە و شەڕەکان هەموویان سەرچاوەی زیادەی گازە گەرمخانەییەکانن، ئەگەر ئەم هەڵسوکەوتە نەگۆڕین، ئەوا هەموو هەسارەکە بەردەوام دەبێت لە پێدانی باجەکەی.

 

ئاگر وەک ئامرازێکی کشتوکاڵی لایەنێکی دیکەیە و کەمتر باو بووە

سەمیرە شەغلالن خاڵێکی دیکەی سەرنجڕاکێش دەوروژێنێت: کە ڕەنگە هەندێک ئاگر وەک ئامرازێکی کشتوکاڵی حیسابکراو بەکاربهێنرێت، هەندێک لە جووتیاران بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئافاتەکان یان پاککردنەوەی خاکەکە، ڕووبەرێکی بچووکی زەویەکانیان دەسوتێنن، هەروەها کۆنترۆڵی تەواویان بەسەر ئاگرەکەدا هەیە، لە هەندێک کەیسدا ئەم ئاگرکەوتنەوانە تەنانەت دەبێتە هۆی گەشەکردنی ڕووەکی نوێ، بەڵام ڕوونیدەکاتەوە کە ئەمە بەو واتایە نییە کە ئاگرکەوتنەوە سوودبەخشە؛ بەڵکو کەیسێکی زۆر تایبەتن و چاودێری وردیان لەسەرە.

 

سەمیرە شەغلالن، پسپۆڕی ژینگە و ڕووەک و چالاکوانی مەدەنی کە لە بواری هۆشیاری ژینگەیی کاردەکات، بە پەیامێک لە کۆتایی قسەکانیدا وتی: ژینگە شتێک نییە لە دەرەوەی ئێمە؛ ئێمە بەشێکین لێی، بۆیە دەبێت بە بەزەییەوە مامەڵەی لەگەڵ بکەین و نەوەکانی داهاتوو فێری ئەوە بکەین کە ڕێزی لێبگرین پێش ئەوەی ئێمە و زەوی لە مەترسیدا ببینە یەک و هەمان شت.