باشترین خۆپارێزی لە کۆلێرا خواردنەوەی ئاوی کوڵێنراو و دەست شوشتنە
پزیشک سۆما محەمەد، پزیشکی هەناوی باس لە نەخۆشی کۆلێرا دەکات، کە تووشی ڕیخۆڵە دەبێت و وشکبوونەوەی جەستە دروست دەکات، بۆیە باشترین ڕێگەی خۆپاراستن بە شوشتنی دەستەکان و خواردنەوەی شلەمەنی و ئاوی کوڵاو دادەنێت.
ناوەندی هەواڵ
پزیشک سۆما محەمەد، پزیشکی پایەبڵندی هەناوی، دەربارەی كۆلێرا و مەترسیەکانی بۆ تەندروستی هاوڵاتیان، چەند زانیارییەکی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوە داوە، کە کۆلێرا لە دێر زەمانەوە لە کوردستان هەیە و لەم چەند ساڵەی دواییدا چەند شەپۆلێکی، بە تایبەت لە وەرزی هاویندا دەرکەوتووە.
سۆما محەمەد باسی لەوەکرد، کۆلێرا ،ئەو نەخۆشییە بەکتریایەیە کە تووشی ڕیخۆڵەکان دەبێت، دەبێتە هۆی سکچوونی خێرا و وشکبوونەوە، لە هەندێک خەڵکیشدا گورچیلە وەستان و بێهۆشی و مردن ڕوودەدات، ئەگەر بێت و چارەسەری پێویست لەکاتی خۆیدا وەرنەگرن.
بەپێی ئەو زانیارییانەی پزیشکەکە بڵاوی کردووەتەوە، بە نزیکی لە ٪١٠ی ئەوانەی تووشبووی کۆلێران بە خراپی تووشی دەبن و ڕەنگە زەرەر لە ژیانیان بدات، ئەمەش بەهۆی وشکبوونەوەی خێرا و وەستانی لەناکاوی گورچیەلەکانەوە ڕوودەدات.
ئەو پزیشکە هۆکاری تووشبوونی نەخۆشیەکە بەم شێوەیە دەخاتەڕوو؛
هۆی تووشبوون بەو نەخۆشیە بریتیە لە جۆرێکی بەکتریا کە پێی دەوترێت (Vibrio cholerae)، ئەم بەکتریایە لەڕێی دەمەوە (feco-oral ) واتە لەڕێی خواردن و خواردنەوەی پیسبوو دەچێتە ڕیخۆڵەی مرۆڤەوە، بە خێراییەکی زۆر لە ڕیخۆڵە باریکەدا گەشە و زیاد دەکات و جۆرێک لە ژەهری بەکتریاکە دەڕێژێت کە دەبێتە هۆی سکچوون و دەردانی خێرای ئاو و خوێکانی جەستە، وەک پۆتاسیۆم و سۆدیۆم و کلۆری ناو ڕیخۆڵە، لەڕێی پیسایی نەخۆشەکە.
هۆکاری گواستنەوە؛
-ئاوی خواردنەوەی پیس (وەک دەوترێ لەکوێ پیسی سەرچاوەی ئاو هەبێ کۆلێراش دەبێ).
-خۆراکی پیس بوو
-سەوزەی ئاودراو بە ئاوی پیس
-دەستی چڵکنی کەسێک کە نەی شتبێت و دەستی دابێت لەسەرچاوەکانی خواردن (وەک لە رێستورانت و خواردنگاکان)
-یان راستەوخۆ لەڕێی پیسایی و ڕشانەوەی نەخۆشی تووشبوو بە بەکتریای کۆلێرا.
نیشانەکانی تووشبوون:
زۆربەی تووشبوانی کۆلێرا یان بێ نیشانەن، یان لەسەرەتادا هاوشێوەی هەر تووشبوونێکی ترن بە بەکتریا یا ڤایرۆس، کە تووشی ڕیخۆڵە دەبن و دەبنە هۆی هەوکردنی ڕیخۆڵەکان، لەو نیشانانەش بریتین لە:
-سکچوونی وەک ئاو (بڕێکی زۆر سکچوون و سکچونەکە وەک ئاوی لێ دێت )
-گەدە تێکچوون و هێڵنج و ڕشانەوە
-تینوێتی و دەم ووشکی
-ئازاری جەستە و داهێزران بەهۆی نەمانی ئاوو خوێکان لە جەستەدا
-وشکبوونەوەی پێست و جەستە و چاو بە قولایی داچوون.
-هەندێک جار وشک بوونەوەکە ئەوەندە توندە، دەبێتە هۆى:
لەکار کەوتنى گورچیلەکان.
خێرا بوونی لێدانی دڵ
دابەزینی پەستانی خوێن
بێ هۆشی و مردن
ئەو پزیشکە دەڵێت، نیشانەکان بەو شێوەیەن، بەڵام مەرج نییە هەموو نیشانەکان بەیەکەوە هەبن لە هەمان نەخۆشدا، بەلام مادام حاڵەت تۆمار کرا، هەر کەسێک سکچوونی هەبێ و پیسایییەکیەی وەک ئاوی برنج شل و لینج و سپی بێت، دەبێت وا دابنێرێت تووشبووی کۆلێرایە.
بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە لەسەرەتادا لە نیشانەکانەوە دەستپێدەکات، لەگەل کۆمەلێک پشکنینی تاقیگەیی وەک: Stool Culture For VC,PCR (Polymerase Chain Reaction), Rapid Diagnostic Tests.
وەک چارەسەر پزیشک سۆما محەمەد دەڵێت:
- لە حاڵەتى وشکبوونەوەى کەم و هەبوونی نیشانەی کەم، دەکرێت نەخۆشەکە خۆى لە ماڵەوە چارەى خۆى بکات، باشترین چارە بریتییە لەخواردنەوەى موغەزیی گیراوە (ORS).
کیسەیەک لە موغەزییەکە تێکەڵى لیترێک ئاو (کە کوڵێنرابێت و ساردکرابێتەوە) دەکرێت، دواى هەر سک دەرچوونێک پەرداخێکى یا دوانی لێدەخورێتەوە.
- هەر کەسێک نەتوانێت بڕی پێویست ئاو و موغەزی بخواتەوە، میزى کەم ببێتەوە، ڕشانەوەشی زۆر بێت، پەستانى خوێنى داببەزێت، دەبێت خێرا سەردانی نەخۆشخانە بکات و چارەسەری پێویست وەربگرێت.
- تا بکرێت خواردنى شەکر و شیرینەمەنى و چا کەم بکرێتەوە، چونکە میزکردن زیاد دەکەن و بەوەش وشکبوونەوە زیاد دەکەن.
- دەرمانى دژەبەکتریا تا ڕاددەیەکى زۆر ڕۆڵی هەیە لە چارەسەرى و پێویستە لەلایەن پزیشکی پسپۆرەوە بنووسرێت، نەک لەخۆوە بەکاربێت.
- ئەو خواردنانەی لەكاتی تووشبوون بەپەتای سكچوون و ڕشانەوە بەكاردەهێنرێت دەبێت ژەمی سوک بن و ئاسان بێت بۆ هەرسكردن وەک شۆربای مریشك و سەوزەواتی كوڵاو و نەعنا یان نیسك یان برنج.
-ئەوەی گرنگە لەكاتی سكچوون و ڕشانەوە، خواردنی ئەو خۆراكانەیە كە بەپۆتاسیۆم دەوڵەمەندن گرنگترینیان: ئەڤۆگادۆ، شووتی، قەیسی،هەنار، پرتەقاڵ، مۆز، تەماتە، سپێناخ، خەیار، پەتاتە، چەوەندەر ، نیسك، و ماسی.
خۆپاراستن:
-لەبەر ئەوەی گرنگترین هۆی گواستنەوەی کۆلێرا بریتیە لە ئاوی پیسبوو، بۆیە ئاو بکوڵێنن بۆ سەرووی پلەی ٧٠ی سیلیزی، تەنانەت فیلتەرەکانی ئاوی ماڵانیش کە بەکاردێن پرۆسەکەیان بریتیە لە لە فلتەری فیزیکالی و ناتوانن بەکتریاکە لەناوبەرن.
-خواردن و خواردنەوەی سارد و نەکوڵاو لە دەرەوە مەخۆن.
-دووركەوتنەوە لە خواردنی ساردەمەنیەكان و ئەو شەربەتە دروستكراوانەی پاكوخاوێنی و ئاوی بەكارهاتوو و كەرەستەكانی جێی دڵنیایی نیە.
-پێویستە هەموو خۆراكەكان داپۆشراو بن و سەوزە و میوەكان پێش خواردنیان زۆر بەباشی بشۆرێتەوە و پاكبكرێتەوە، بەدانانی بۆ ماوەیەك لەناو خوێ یان سركە، گەر بکرێ ئەم ماوەیە سەوزە مەخۆن (چونکە نازانیت بە ئاوی پیس ئاو دراوە یان نا)
-دەستشووشتنی باش بەتایبەتی پێش نان خواردن و دوای بەكارهێنانی توالێت و خۆ بەدوورگرتن لە هەموو بەركەوتنەكان لەگەڵ كەسانی نەخۆش.
-بێ دەست شوشتن نان مەخۆن و دەست بۆ دەمتان مەبەن.
-ئەو کەسانەی تووش بوون بە کۆلێرا لە پیساییەکەیاندا بڕێکی زۆر لە و بەکتریایە هەیە، دەبێت لە شوێنێک پیسایی بکەن بە هیچ جۆرێک تیکەڵ بە ئاوی خواردنەوە نەبێت، ئەگینا دەبێتە هۆی زیاتر بڵاو بوونەوەی بەکتریاکە.