ئەکین ئەدا

 

ناوەندی هەواڵ – ئەو ژنانەی کە قووڵترین ئازاری شەڕ و ململانێکان لە سەرانسەری جیهاندا ئەزموون دەکەن، ساڵانێکە خەبات بۆ ئاشتی دەکەن. ئافرەتان؛ ئەوان لە کیشوەرە جیاوازەکاندا دەنگیان بەرز دەکەنەوە، بە شێوازی جیاواز بەڵام بە ئامانجێکی هاوبەش کۆتاییهێنان بە شەڕەکان و پاراستنی منداڵەکانیان و جێهێشتنی جیهانێکی ئارامتر بۆ نەوەکانی داهاتوو.

 

لە پلازادی مایۆ دایکان لە ئەرژەنتین تا دایکانی شەممە لە تورکیا، دایکان پێکەوە ڕێپێوان دەکەن بۆ ئاشتی، کە بۆ کۆتایی هێنان بە ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین دامەزراوە، تا دەگاتە مەجلیسی دایکانی ئاشتی کە لە تورکیا و کوردستان بە سەرکردایەتی ژنانی کورد دامەزراوە، دایکان لە هەر شوێنێک بن خەبات بۆ ئاشتی دەکەن. خەباتی دایکان نەک تەنها بۆ منداڵەکانی خۆیان، بەڵکو بۆ ئەوەی نەهێڵن دایکانی تریش لە داهاتوودا هەمان ئازاریان هەبێت، گرنگییەکی زۆری هەیە. لەگەڵ زیادبوونی ڕۆڵی ژنان لە پرۆسەکانی ئاشتیدا، دەتوانرێت چارەسەری هەمیشەیی زیاتر لە کۆمەڵگەکاندا بەرهەم بهێنرێت. لە کاتێکدا دایکان قورسترین باری شەڕ لە ئەستۆ دەگرن، هاودەنگی لە سەرانسەری جیهاندا وەک بەهێزترین داکۆکیکارانی ئاشتی نیشان دەدەن. خەباتیان بەردەوامە بۆ هێنانەدی هیوا بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە بەهۆی شەڕەکانەوە زیانیان بەرکەوتووە.

 

‘لەکاتی بەردبارانکردندا فێربووم کوردبوون مانای چییە’

ساکینە ئارات، یەکێک لەو دایکانەی کە ژیانی پڕ لە خەبات و تێکۆشان بوو و لە شەوی ١٢ی ئاداردا گیانی لەدەستدا، لە ساڵی ١٩٣٤ لە شاری کوتەحیا لەدایک بووە و باوکی دوای یاخیبوونی شێخ سەعید لەوێ دەربەدەر بووە. ساکینە ئارات کە ڕایگەیاندووە کە دەزانێت سەر بەو خاکانە نییە هەرچەندە منداڵ بووم، لە وتارێکدا وتی، “من منداڵ بووم، هیچم نەدەزانی، پێم وابوو ئەمە زێدی ئێمەنیە. تەنها ئەوەم دەزانی کە ئێمە خەڵکی ئەوێ نەبووین، لە ناو ماڵدا بە زمانی کوردی قسە دەکرا و لە دەرەوەش بە تورکی دەگوترا. من لە هاوتەمەنەکانمەوە فێربووم کە کوردبوون لە تورکیا مانای چییە، کە بەردیان لێدەداین، بە ئێمەیان دەگوت ‘کوردی بە کلک’، لە کاتێکدا لەگەڵ داپیرەم کە یەک وشەی تورکی نەدەزانی، لەسەر شەقامەکان دەڕۆیشتین. لە قوتابخانە زۆر سەرکەوتوو بووم و لە نێو کچاندا یەکەم بووم. سەرنجی بۆ ئەزموونەکانی لە دەربەدەریدا ڕادەکێشێت بەم وشانەی، “زۆر ویستم بخوێنم بەڵام نەمتوانی.”

 

بۆ دابینکردنی بژێوی منداڵەکانی دەرزی دەدووری و دروستی دەکرد.

ساکینە ئارات کاتێک دەچێتە پۆلی پێنجەمەوە، زانیویەتی کە بە هۆی لێبوردنی پارتی دیموکراتی گەلان کە لەو کاتەدا هاتۆتە سەر دەسەڵات، زیندانەکان چۆڵکراون و ئەو کاتە دەزانێ کە خەڵکی ئامەد بووە. کاتێک دەگەڕێتەوە ماڵەوە تووشی کێشەی دارایی دەبێت، چونکە حکومەت دوو گوندەکەی باوکی فرۆشتووە. لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا بە ناچاری هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێکی گەورەتر لە خۆی دەکات. ساکینە ئارات کە لە بسمیلەوە تا هانی لە بنەماڵەیەکی ئاغا هاوسەرگیری کردووە، لەم هاوسەرگیرییە ١٠ منداڵی بووە. دوو منداڵەکەی لەکاتێکدا هێشتا کۆرپە بوون لەدەست دەدات. ٨ منداڵی بۆماوەتەوە. بۆ ناردنی منداڵەکانی بۆ قوتابخانە دەچێتە ئامەد. بەو پێیەی هاوسەرەکەی هەموو سامانەکەی لەدەستداوە، بە دورین و دروستکردنی دەرزی چاودێری هەشت منداڵەکەی دەکات.

 

چوار کوڕ و کچێکی لەدەستدا

جەمال ئاراتی کوڕی کە ئەوکات خوێندکاری زانکۆ بوو و ڕۆحی خەباتکارانەی هەبوو لە دژی ستەمی دەوڵەت، لەگەڵ هاوڕێکانی لە ماوەی ١٢ی ئەیلولدا تووشی خراپترین ئەشکەنجە بوون و دواتر دەستی بە مانگرتن لە خواردن کرد. ساکینە ئارات کە هیچ دەرگایەکی بێ لێنەهێشت بۆ کوڕەکەی و هاوڕێکانی کە مانیان لە خواردن گرتبوو، لە کاتی مانگرتن لە خواردن کوڕەکەی لەدەستدا. ساکینە ئارات بێ ئاگا لە مردنی کوڕەکەی، وەک چۆن بەڵێنی بە جەمال ئارات دابوو، چووە ئەنقەرە، سەرەتا لە دەرگای پەرلەمانی دا، پاشان لە دەرگای تورگوت ئۆزال لە بارەگای ئاناپ. بەو پێیەی بەهۆی ئاستەنگەکانەوە نەیتوانی لەگەڵ تورگوت ئۆزال کۆببێتەوە، هەوڵیدا لەگەڵ کەنان ئەڤرێن، فەرماندەی کودەتای ١٢ی ئەیلول کۆببێتەوە. ساکینە ئارات کە هەواڵی مردنی کوڕەکەی پێدەگات لەو بەروارەی کە بڕیارە لەگەڵ کەنان ئەڤرێن کۆببێتەوە، دەگەڕێتەوە زێدی خۆی بۆ کۆکردنەوەی تەرمی کوڕەکەی. ساکینە ئارات کە ڕایگەیاندووە کە کوڕەکەی کاتێک گەڕاوەتەوە بۆ زێدی خۆی بە خاک سپێردراوە و بۆ دواجار نەیتوانیوە بیبینێت، وتی، “ئەمە گەورەترین پەشیمانی منە لە ژیانمدا. پەشیمانی خۆی بەو شێوەیە دەردەبڕێت، “ئەگەر من ئەرکی خۆم بەجێنەهێشت و نەگەڕامبایەوە بۆ گوندەکە، ئەگەر لەگەڵ کەنان ئەڤرێن کۆبوومایە، ڕەنگە ڕووداوەکان گۆڕانیان بەسەردا بهاتایە”.

 

دوو کوڕەکەی لە ڕیزەکانی پەکەکەدا لەدەستدا

هاوکات کوڕەکەی تریشی بەناوی تاجدین ئارات دەستگیرکراوە. دوای ئازادکردنی، تاجدین پەیوەندی بە پارتییەوە دەکات. پاشان موراد ئاراتی کوڕە بچووکەکەی بەرگەی ئەوەی نەگرت و ئەویش پەیوەندی بە خەباتی ئازادییەوە کرد. ساکینە ئارات کە یەکێک لە کوڕەکانی لە ڕووداوێکی هاتوچۆدا لەدەستدا و کوڕەکانی جەمال و تاجدین و موراد لە خەباتی ئازادیدا لەدەستدا، باس لەوە دەکات کە کچەکەی سەمرا ئارات کە سەرەڕای ئەوەی وەک ‘خۆکوژی’ تۆمارکراوە، لە ژێر بارودۆخێکی گوماناویدا گیانی لەدەستداوە، ناچار بووە هاوسەرگیری لەگەڵ کوڕەکەی مامی بکات. ساکینە ئارات، کە لە چاوپێکەوتنێکدا باسی سەمرا ئاراتی کچەکەی کردووە، دەڵێت، “سەمرای کچم بەهۆی هەڕەشەی کوشتنەوە ناچار بوو لەگەڵ کوڕی مامی هاوسەرگیری بکات. گوتیان یان کچەکەت دەدەیت بە من یان کوڕەکەم هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێکی تر دەکەم، بەڵام کچەکەت لە دەروازەی قوتابخانە دەکوژم. ناچار بووم کڕنۆش بۆ دڵی دایکم دابنێم. لە تەمەنی ١٤ ساڵیدا بردیان. ساڵێک تێپەڕی و بۆم دەرکەوت کە دووگیانە. دەڵێت: "تەرمی کچە ١٧ ساڵانەکەمم برد، کە بە زۆر هاوسەرگیری لەگەڵیدا کردبوو بۆ ئەوەی نەمرێت".

 

ژیانی کرا بە کتێب

ساکینە ئارات، کە ژیانی لە کتێبێکی ڕۆژی زەرگیشدا لە ژێر ناوی ‘ (تەمەن درێژ، بەختی تاریک) نووسراوە، سەرەڕای ئەو ئازارە قووڵانەی کە تووشی بوو، دەستبەرداری خەباتی منداڵەکانی نەبوو و تا دوا ساتەکانی ژیانی درێژە بە خەباتی خۆی بۆ ئاشتی و دادپەروەری دا. ساکینە ئارات کە ژیانی پڕ بوو لە خەبات و لە شەوی ١٢ی ئاداردا ژیانی لەدەستدا، لە هەموو بوارێکدا کە تێیدا بوو، لە هەموو چاوپێکەوتنێکدا، لە هەر لێدوانێکدا کە دەیکرد، هەرگیز لە باسکردنی ئاشتی نەدەویست. ساکینە ئارات، کە هەموو جارێک لەسەر پێیەکانی هەڵدەستا و سەرەڕای ئەو ئازارانەی کە وەک دایکێک لە لەدەستدانی منداڵەکەیدا تووشی بوو، بەردەوام بوو لە خەباتی بۆ ئاشتی، بوو بە یەکێک لە ناوە گرنگەکانی خەبات بۆ ئاشتی لە تورکیا. ساکینە ئارات کە ژیانی خۆی بۆ تێکۆشانی ئاشتی تەرخان کردووە، بە درێژایی تەمەنی کاری بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕەکە کردووە. کاردانەوەکانی خۆی لە دژی ئەشکەنجەدان لە زیندانەکان لە دوای کودەتا سەربازییەکەی ساڵی ١٩٨٠ دەربڕی. ئەو لە تەنیشت ئەو دایکانە وەستابوو کە لە بەندیخانەی دیاربەکر دژی کارە نامرۆڤەکان و ئەشکەنجەدان خەباتیان دەکرد. بەشداری لە کارەکانی دایکانی ئاشتیدا کردووە کە لە ساڵانی نەوەدەکاندا بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێکان و دەستەبەرکردنی ئاشتی دامەزراوە.

 

‘لە ساڵی ١٩٧٩ تا ١٩٨٤ لەبەردەم دەروازەکانی زینداندا خەزام’

ئەو ڕستانەی ساکینە ئارات کە میوانی ڕێزلێنان بوو لە بەرنامەی کاروانی هەڵبژاردنەکانی ٢٧ی نیسانی ٢٠١١ی ڕۆژنامەنووس تەیفون تالیپۆغڵو، دەرخەری پوختەی ئەو خەباتەیە کە ئەو بەڕێوەی برد. ساکینە ئارات لە بەرنامەکەدا سەرنجی بۆ ژیانی ڕاکێشا، وتی، شتێک کە مافی ئێمە بوو لێمان سەندرایەوە، چونکە زمانی دایکیمان کوردییە. ئێمە کوردین، مافی خۆمانە بە کوردی قسە بکەین. بەڵام لە هیچ شوێنێکدا زمانی کوردی نەدەگوترا. ماوەی ١٢ی ئەیلول ئێمەی بە تەواوی تاریک کردووە. هەروەها منداڵەکانمان لێ دوور خستەوە. لە ساڵی ١٩٧٩ تا ١٩٨٤ لەبەردەم دەروازەکانی زینداندا خەزام. لە ساڵی ١٩٨٤ تەرمی کوڕەکەمم کۆکردەوە. بە لایەکدا ئەو ئازارەی لە دڵمدا هەیە، چ جای ئەو سووکایەتییەی کە ئەم خەڵکە تووشی بوون. ئەوان شایەنی ئەوە نەبوون سووکایەتییان پێ بکرێت چونکە کورد بوون. سەرنجی بۆ ئەو وشانە ڕادەکێشێت کە دەڵێت: “شایستەی خودا نەبوو”.

 

‘بەڵێنم بە کوڕەکەم دا کە ناگریم’

ساکینە ئارات، کە لە بەرنامەکەدا باسی منداڵە ونبووەکانی کرد، بەم شێوەیە درێژە بە قسەکانی دەدات:

 

- لە زیندان کوڕێکم لەدەستدا. هەردوو کوڕەکەم لە شاخ لەدەستدا. تەنها توانیم تەرمی ئەو کەسەی لە زینداندا بەدەست بهێنم. نەمتوانی ئەوانەی لەسەر شاخەکە بەدەست بهێنم. من دایکم و شەو و ڕۆژ دڵم دەسوتێت. هەواڵی مردنی منداڵەکانم لە شاخدا پێگەیشت، بەڵام هێشتا هیوادارم ڕۆژێک کەسێک لە دەرگاکەم بدات و بزانێت دێن یان نا. چاوەکانم هەمیشە لەسەر ڕێگان، هەمیشە چاوەڕێم. هەرچەندە ئەوی لە زیندانیشم نەبینیوە. پێش ئەوەی بچمە ئەنقەرە کوڕەکەمیان نێژرابوو. منیش نەمدەتوانی تەرمی مردووەکەی ببینم. هیچ بیرۆکەیەکت نییە کە چەندە قورسە بۆ دایک. بەڵام بەڵێنم بە کوڕەکەم دا کە تا ئەمڕۆ نەگریام، ناگریم، تەنانەت ئەگەر دڵم بسووتێ و پارچە پارچە بوو، ناگریم. بەڵام من زۆر باش تێدەگەم کە دایک بە چیدا تێدەپەڕێت کاتێک منداڵەکەی دەمرێت.

 

‘سەرەڕای ئەم هەموو ئازارە، ئێمەی دایکان تەنها ئاشتیمان دەوێت’

کاتێک پرسەی گەریلایەک دەگات، دڵم دەگری، کاتێک پرسەی سەربازێک دەگات، دڵم ئازار دەچێژێت. ئەمانە هەموو خەڵکی ئەم خاکەن. هەموومان خوشک و براین و بۆچی یەکسەر ئەمەمان لێ دەسەنن؟ لە کاتێکدا ئێمە مافی پێکەوە ژیانمان هەیە، بۆچی ئەو مافانەمان لێ سەندرایەوە؟ ئیتر دڵ بەرگەی ئەم ئازارە ناگرێت. هەندێک جار پێم سەیرە چۆن بەرگەی ئەم ئازارە بگرم. ئایا دەزانن تاکە پشتگیری من چییە؟ هەمیشە دوعا دەکەم، داوای هێز دەکەم. تەنیا من نیم ئەم ئازارەم بەسەر بردووە، سەرەڕای ئەم ئازارە و ئەم دڵە سووتاوە، ئایا دەزانن چی دەڵێین؛ با کورد و تورک برا بن، با ئاشتی بکەین، با پێکەوە دابنیشین".

 

‘هەرگیز لەو کەسانە خۆش نابم کە جەمال کوڕەکەمیان خستۆتە ئەو دۆخە’

 

قسەکانی ساکینە ئارات لە کۆبوونەوەیەکی دیکەدا کە باس لە زیندانەکانی زیندان کرابوو، تا ئێستاش لە بیرە:

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، “ئەوانەی حکومەت بەڕێوەدەبەن دەڵێن با لێبوردن بدەین، لێبوردن بە کێ دەدەیت؟ ئەوانەی ئەم ئەشکەنجە و دڕندەییانەی ئەنجام دەدەن، بگرن و دادگایی بکەن و دادگایی بکەن. لە کام لە تاوانەکانمان خۆش دەبیت؟ من تەمەنم ٧٦ ساڵە، لە تەمەنی تەنها ٣٠ ساڵیدا دەستم کرد بە توشبوون بە ستەم و تا ئێستاش بەردەوامە. تا ئێستاش بەدەست ئەو ستەمەوە دەناڵێنم. شەو و ڕۆژ بە ڕۆح و جەستە و دەروون و بیرۆکەکانم لە ژێر ئەشکەنجەدام. کوڕەکەم لەبەردەم چاومدا بە برسێتی مرد. کە چووم بۆ بینینی، چاوەکانی نەیاندەبینی و گوێچکەکانی نەیاندەبیست. جەمال کوڕم پێی وتم ناگریت، یەک فرمێسکیش ناڕێژیت، کەس ناڵێت دایکی جەمالمان گریاند. بەڵێنم پێدا نەگریام، ناگریم، ناگریم. بەڵام هەرگیز لەو کەسانە خۆش نابم کە ئەویان خستۆتە ئەم دۆخە”.

 

‘سەرۆکی حکومەت بەڵێنی زۆری دا بەڵام هیچ کامیانی نەبردە سەر’

ساکینە ئارات، کە ١٣ ساڵ لەمەوبەر باسی ئەو دیدارانەی کرد کە دەیویست لەگەڵ بەرپرسانی دەوڵەت ئەنجامی بدات بۆ کۆتاییهێنان بە ئەشکەنجەدان لە زیندانەکان و ئازادکردنی زیندانیانی سیاسی، وتی، “چەندین جار چووم بۆ کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکوەزیران (تەیب ئەردۆغان)، بەڵام ئەو قبوڵی نەکرد. دوای ئەوە چوومە لای ستافی گشتی و لە دەرگاکە دووریان خستمەوە. داوای یاسایی لەسەر من تۆمارکرا چونکە وتم دەبێت لێبوردنی گشتی هەبێت و ئاشتی هەبێت و چیتر مردن نەمێنێت و سزای ٣ مانگ زیندانیکردنم بەسەردا سەپێندرا. سەرۆک وەزیران زۆر بەڵێنی دا بەڵام هیچ کامیانی جێبەجێ نەکرد. پێموانییە ئەمجارە بەڵێنەکەی جێبەجێ بکات و متمانەم پێی نییە. ئیتر متمانەم نییە. چۆن متمانەم بە سەرۆک وەزیرانێک هەبێت کە قسەکەی جێبەجێ نەکات؟ ئێمە هەڵە نین، ئێمە کەسانێکین کە ستەممان لێ کراوە. نادادپەروەریمان بەرامبەر دەکرێت، مردنمان پێدەدرێت، سزاکانمان پێدەدرێت. سەرۆک شارەوانییەکانمان لە زینداندان چونکە خزمەتی خەڵک دەکەن. پەرلەمانتارەکانمان لە کارەکانیان دووردەخرێنەوە. ئەگەر مردن کۆتایی هات، ئێمەی دایکان تەنانەت ئامادەین بمرین. چیم ماوە لەدەست بدەم، تەنها یەک ژیانم هەیە، و دەیکەم بە قوربانی بۆ گەنجانی ئەم نیشتمانە. یەکجار مردم یان هەزار جار مردم گرنگ نییە. منداڵەکانمان تیرۆریست نین، تەنها هەوڵی پاراستن و بەرگریکردن لە خۆیان دەدەن. ئەو بەم وشانە قسە بۆ بەرپرسانی دەوڵەت دەکات، “پێویستە سەرۆک وەزیران ئۆپەراسیۆنەکان بکشێنێتەوە، بەڵێن بدات ئاشتی بکاتەوە، بەڵام بەڵێن بدات تفەکەی لەسەر زەوی نەلێسێت”.