حەنان حارت

 

مەغریب- حەیات بوفراشن، چالاکوانی سیاسی و توێژەری کۆمەڵناسی، جەختی لەوە کردەوە کە نوێنەرایەتی ژنان لە هەڵبژاردنەکاندا هێشتا زۆر پەیوەستە بە سیستمی لیستەوە، هەروەها پرۆسەی هەڵبژاردن مەشقێکی ڕاستەوخۆیە بۆ پیاوان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەستڕاگەیشتنی ژنان بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان و وەرگرتنی پۆستی بڕیاردان لێیان.

 

حەیات کە سەرۆکی ڕێکخراوی مەغریبی بۆ یەکسانی خێزانیشە، ڕوونیکردەوە، تەنها نزیکەی ٥ ژن توانیان کورسی وەک نوێنەری پەیڕەوی یاسادانان بەدەستبهێنن، لەکاتێکدا ٩٠ ژن سوودمەند دەبوون لەو کورسییانەی کە بەپێی یاسا بۆ ژنان لە ناوچە یاسادانانی هەرێمەکان تەرخانکراون.

 

 

بە پێی ڕوانگەی ئێوە وەک کۆمەڵناس و چالاکوانێکی سیاسی و مەدەنی، بارودۆخی ژنانی مەغریب لەم قۆناغەی ئێستادا چۆن دەبینن؟

من تەنها دەتوانم وەڵامی ئەوە بدەمەوە کە ژن بە باشی کار دەکات و بەردەوام بەرەوپێش دەچێت، سەرەڕای ئەو زەحمەتە ڕۆژانەی کە ژنان بەهۆی بێ بڕوانامەی ئەکادیمی، تەکنیکی یان پیشەیی پێوەی دەناڵێنن، لە هەموو بوارەکاندا، ئێمە تێبینی ئەوە دەکەین کە پێشکەوتنێکی بەرچاو هەیە لە توخمی فێمێنیستی بەرەو ئەوەی شوێنەکە بە شێوەیەکی چەندایەتی و جۆرایەتی بسوڕێنێت، چونکە بووەتە ڕکابەرییەکی توند.

 

بێگومان ئەمە شتێکە کە بە ڕێکەوت دروست نەبووە، بەڵام بەهۆی چەند هۆکارێکەوەیە کە گرنگترینیان ویستی سیاسییە لە ڕێگەی دەستپێشخەری کەسییەوە کە تێیدا ژنان مافی ئەوەیان هەیە بگەنە پۆستە هەستیارەکان لە هەڕەمی دەوڵەتدا، وەک دیاریکردنی سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای ژمێریاری و ٦ وەزیر لە حکومەتی ئێستادا کە بەرپرسیارێتی دەستکەوتە ستراتیژییەکان هەڵدەگرن، لەوانە دارایی و گواستنەوەی وزە، ئەمەش وای لە بەرپرسان کرد یاسایەک دەر بکەن کە یارمەتی ژنان دەدات لە پۆستە باڵاکاندا، چونکە ڕێژەکە لە ١٦٪ لە ساڵی ٢٠١٨ ەوە بۆ ١٩٪ لە ساڵی ٢٠٢٢ زیادی کردووە، بەمەش ژمارەی ژنان لە پۆستە باڵاکاندا گەیشتە ٦١٩ لە ساڵی ٢٠٢٣ دا.

 

لەسەر ئاستی کارسازی و بەڕێوەبردنی بازرگانی، لێکۆڵینەوەیەک دەریخستووە کە ژمارەی ئەندامانی دەستەی کارگێڕی ژنان لە ئێستادا گەیشتووەتە ١٧٦ لەو کۆمپانیایانەی کە لە پێڕستی "MASI20 20" پۆلێنکراون بۆ زۆرترین کۆمپانیای شل لە بۆرسەدا.

 

بەپێی هەمان داتا، حەوت دەستەی بەڕێوەبەرایەتی لەلایەن ژنانەوە سەرۆکایەتی دەکرێن، کە نوێنەرایەتی ٨٪ی کۆمەڵەی کۆمپانیاکان دەکەن لەم پێوەرەدا، هەرچەندە ژمارەکە دوور نییە لەوەی یاساکە سەپاندوویەتی، کە دەکاتە ٣٠٪، هەروەک لە پێکهاتەکانی ناو حیزبە سیاسییەکان و پەرلەمان لە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەراندا، هەڵبژاردنی سێ ژن بۆ بەڕێوەبردنی شارەوانییەکانی سێ شاری گەورەی مەغریب دوای هەڵبژاردنەکانی ٨ی ئەیلوولی ٢٠٢١کە لە شانشینی مەغریبدا پێشینەی نییە و لە ٣١ی تەممووزی ٢٠٢١. پەرلەمانی مەغریب هەموارکردنەوەیەکی پەسەند کرد کە بانکی نێودەوڵەتی بە هەنگاوێکی گەورە بۆ داخستنی جیاوازی ڕەگەزی لە وڵاتەکەدا وەسفی کرد.

 

ژمارەی ژنان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ٨١ ژنەوە بۆ ٩٥ ژن لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەکاندا بەرز بووەوە، لەوانە ئەو ژنانەی کە لە ناوچە ناوخۆییەکاندا لە کۆی ٣٩٥ ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەراندا سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە، نوێنەرایەتیکردنی ژنان لە هەڵبژاردنەکانی ٨ی ئەیلوولی ٢٠٢١ دا ڕێژەی ژنان لە ٢١.١٨٪ ەوە بۆ ٢٦.٦٤٪ زیادی کردووە.

 

لەگەڵ ئەوەشدا چاودێران هاوڕان لەسەر ئەوەی کە نوێنەرایەتی ژنان لە مەغریب هێشتا زۆر پشت دەبەستێت بە سیستەمی لیست، تەنها نزیکەی ٥ ژن دەتوانن کورسی وەک نوێنەری یاساکانی یاسادانان بەدەست بهێن، لە کاتێکدا ٩٠۰ ژن سوودمەند بوون لەو کورسییانەی کە بە ناچاری بۆ ژنان تەرخانکرابوو لە ناوچەکانی یاسادانانی هەرێم.

 

سەرەڕای دەستکەوتەکانی ژنانی مەغریب، هێشتا دەناڵێنن لە پەراوێزخستن لە کاری سیاسی و نوێنەرایەتی سیاسیدا، کەواتە هۆکارەکانی پشت ئەمە چین؟

بێگومان، هەروەک پێشتر ئاماژەم پێدا، ژنان لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا بوونەتە هەراسانکردنی پیاوان بە سەروەری و بوێری و ماندووبوونیان، بەڵام بواری سیاسی مەرج و گرەوی خۆی هەیە، بە ڕەچاوکردنی ئەوەی کە کرداری سیاسی دەروازەیەکە بۆ بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و دەستگەیشتن بە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان، بوارێک کە ئەمە تایبەتە بە پیاوان ڕێگەیان پێدەدات بگەنە پێگەی بڕیاردان و دەسەڵات و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و شکۆی کۆمەڵایەتی بەدەست بهێنن.

 

لەبەر ئەوە، ئەندامانی حیزب، بەتایبەت پیاوان، مەیدان و کرداری سیاسی بە قەڵایەکی بەهێز دادەنێن کە کلیل و نهێنییەکانیان هەیە، "کە ڕاستییەکی مەیدانییە" و ناچنە ناویەوە مەگەر ڕێگەیان پێ بدەن، لەوانەیە پرۆسەی هەڵبژاردن ڕاهێنانێکی زیندوو بێت بۆ پیاوان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەستگەیشتنی ژنان بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان و بەدەستهێنانی پۆستی بڕیاردان سەرەڕای بوونی بڕگە یاساییە ئاشکراکان کە ڕێژەی سەدی پۆستەکانی بڕیاردان لە ئەنجومەنەکاندا تەرخان دەکات.

 

مەغریب بەرگری لەو قەیرانانە ناکات کە لە جیهاندا ڕوودەدات، کە لەسەر ژنان توندترن وەک لە پیاوان، بۆچی پێتان وایە ژنان لە نێو ئەو گروپانەدان کە زۆرترین کاریگەرییان لەسەر قەیرانەکان هەیە؟

هەروەک ناسراوە و بە شێوەیەکی گشتی ڕێککەوتوون لەسەر ئەوەی کە هەژاری و لاوازی کۆمەڵایەتی-ئابووری ژنانەن، هەموو قەیرانێک جا ئابووری بێت یان تەندروستی یان ژینگەیی، ئەوانەی یەکەم کاریگەرییان لەسەرە ژنن، چونکە ئەوان بەرگری دارایی، زانستی، پیشەیی، تەکنیکی و تەندروستی ناکەن، بێ ئەوەی ئاماژە بەوە بکەین کە ئەوان زۆرجار بەرپرسیارێتی منداڵان و باوکان بە "زۆر" هەڵدەگرن بەهۆی کشانەوە یان خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی.

 

بۆ نموونە، لەسەر ئاستی باری ئابووری ژنان، سەربەخۆیی دارایی و مافی پاراستنی کۆمەڵایەتی، شایەنی ئەوەیە تێبینی ئەو ژمارە کەمانە بکەین کە کەمبوونەوە و وەستانی چالاکییەکانی ژنان پشتڕاست دەکەنەوە، هەروەک دوایین ئامارە فەرمییەکانی مەغریب ئاماژە بەوە دەکەن کە ڕێژەی چالاکی ژنان لەدوای سەردەمی کۆرۆنا دابەزیوە، تەنها ١٩٪ی ژنان توانیویانە کارەکانیان بهێڵنەوە، ٢١٪ سەرۆکی خێزانەکانن و ٨.٢٪ پۆلێکی گەورەی کرێکاران لە کەرتی تایبەتی نافەرمی و کەرتی ئابووری نافەرمی و کرێکارانی کشتوکاڵ و کرێکارانی ماڵەوە و ژنانی پیشەگەر هێشتا لە مافی پاراستنی کۆمەڵایەتی بێبەشن، جگە لە بوونی ژنان لە ئیشێکی کەمتر پارێزراو و موچەیەکی کەم و هەندێک جار کاری بێ موچە.

 

لە کۆتاییدا، چۆن هەڵسەنگاندن بۆ بارودۆخی ژنان لە ناوچەکانی جەنگ دەکەیت وەک سوریا و عێراق و یەمەن، چۆن دەکرێت هەماهەنگی هەبێت لە نێوان فێمێنیستەکان لەم ناوچانە و بزووتنەوە فێمێنیستییەکان لە باکوری ئەفریقا؟

ململانێکان و جەنگەکان و کارەساتە سروشتییەکان وا لە خەڵک دەکەن بە شێوەیەکی گشتی خانووبەرە و داهات و سەقامگیری ماددی لەدەست بدەن، بەم شێوەیە ژمارەیەکی زۆر لە ژنانی بێهاوژین، ژنانی بێ بژێوی و منداڵی بێ باوک هەبن، کە بارودۆخی ژنان لەو بارودۆخەدا لاواز دەکات.

 

ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەموو جۆرەکانی توندوتیژی سێکسی زیادیان کردووە لە ماوەی ناکۆکییە چەکدارییەکان لە سەرانسەری جیهاندا بە هەندێک لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتەکانیدا ئاماژە بەوە دەکات کە تەنها لە ساڵی ٢٠٢٣ دا نزیکەی ٧.٣٪ی ژنان لە سوریا ڕووبەڕووی دەستدرێژی و شێوەکانی دیکەی توندوتیژی بوونەتەوە و زۆربەی زۆری ژنان پێویستیان بە خزمەتگوزاری پەیوەندیدار بە توندوتیژی لەسەر بنەمای ڕەگەزی هەیە.

 

نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشداری داوە کە زیادبوونی ئاوارەبوون بەهۆی قەیرانە سروشتییەکانی وەک بوومەلەرزەکانی مانگی شوبات بووەتە هۆی مەترسی لەسەر بنەمای ڕەگەز و هەمان ڕاپۆرت تیشک دەخاتە سەر دەرئەنجامە نەرێنییە ڕاستەوخۆکانی ناکۆکییەکانی ناو سوریا و عێراق و یەمەن، بە تایبەتی ئەوانەی کە لە ئەنجامی کۆچکردنی بەکۆمەڵی گەورەوە سەریان هەڵداوە، کە شێوازەکانی جیاکارییان خراپتر کردووە و توندوتیژی دژی ژنان لە هەردوو شوێنی تایبەت و گشتیدا بەربڵاوتر بووە.

 

ئەم ململانێیە کاریگەری لەسەر توانای ژنان کردووە لە مافە بنەڕەتییەکانیان و زۆربەی ژنانی سەرۆکی خێزانەکان ئاماژەیان بەوەکردووە  بەتەواوی ناتوانن پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیان دابین بکەن و بە زەحمەت دەستیان بە چاودێری تەندروستی دەگات، لەوانە خزمەتگوزارییەکانی چاودێری تەندروستی زاوزێکردن و نانی نیوەڕۆ و نیشتەجێبوون بەهۆی زەرەر و دەستدرێژی سێکسی لە بەرامبەر ئەو خزمەتگوزارییانەدا.

 

هەروەها ڕاپۆرتەکان ئاماژەیان بەوەکردووە، کە هاوسەرگیری لە تەمەنی زوودا لەوانەیە لە ململانێ و بارودۆخی جەنگدا زیاد بکات لە ئەنجامی وێرانکردنی ماڵەکان و ئاوارەبوونی بەکۆمەڵ، ژنان کە لە کامپەکاندا دەژین بەهۆی ناکۆکییەکانەوە و ناتوانن لایەنە یاساییە سەرەکییەکانی ژیانیان چارەسەر بکەن.

 

ناتوانم تیشک بخەمە سەر ئەو ئازارە تاڵەی کە ژنانی سەحراوی مەغریب لە کامپەکانی تەندوفن، چونکە ڕووبەڕووی پێشێلکردنی کەرامەت و مافە بنەڕەتییەکانیان دەبنەوە، لەوەش زیاتر، منداڵ و ژنانی دەستگیرکراو هەن کە لە خوێندن بێبەشن و هیچ بڕوانامە و ڕاهێنانێکی تەکنیکییان نییە و لە کاتی منداڵیدا ڕووبەڕووی هاوسەرگیری دەبنەوە.

 

بۆ بەرەوپێشبردنی دۆخی ئەم پۆلەی ژنان، دەبێت حکومەتەکان ڕۆڵی خۆیان بگێڕن و لە حاڵەتی سنووردارکردنیان، چارەسەر لە کۆبوونەوەی بزووتنەوە مەدەنی و سیاسی و مافەکانی مرۆڤدا دەمێنێتەوە بۆ پێکهێنانی گروپەکانی فشار بە ئامانجی یەکسانی و بەرگریکردن لە مافەکانی ژنان و لابردنی هەموو شێوەکانی نادادپەروەری و جیاکاری کە ڕووبەڕووی دەبنەوە، ئەمانە بەسن بۆ چارەسەرکردنی بارودۆخەکە و شەرمەزارکردنی حکومەتەکان لەبەردەم کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا.