ئاڤزەم ڤیان

 

 

مێژووی ژنان لە باشووری کوردستان کە وەک بەشێک لە خاکی کورد و لەژێر کاریگەری ئیسلام و ڕەوتە مۆدێرنەکاندا گۆڕانکاری و قەیرانی جۆراوجۆری بەسەردا هاتووە، پڕە لە ئاڵۆزی و دژایەتی کۆمەڵایەتی. هەر لە کۆنەوە ڕۆڵی ژن لەم خاکەدا هەمیشە لە ژێر کاریگەری دامودەزگا ئایینی و ڕۆشنبیری و سیاسییەکان بووە.

 

هاتنی ئیسلام بۆ ناوچە عەرەبییەکان خاڵی وەرچەرخان بوو لە پێشکەوتنە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم خاکە بەتایبەت لە بواری ئەوەی کە نەیهێشت ژن زیندە بەچاڵ بکرێت، لە کاتێکدا لە کولتووری کۆمەڵایەتیدا مافەکانی وەک مافی میرات و مافی جیابوونەوە و مافی بەشداری کۆمەڵایەتی بە ژنان دەبەخشرێت، لێکدانەوەی جۆراوجۆر بۆ ئەو دەقانە لەلایەن فەقێزان و زانایانەوە بەتایبەت لە قۆناغە مێژووییە جیاوازەکاندا، کۆت و بەندێکی زۆریان بەسەر ژناندا سەپاندووە.

 

بە درێژایی مێژوو چەمکە نەریتییەکانی وەک "حیجاب"، "داپۆشین" و "چەوساندنەوەی کۆمەڵایەتی" لە شێوەی فێرکارییە ئیسلامییەکاندا بەسەر ژناندا سەپێندراون، ژنان لەم کۆمەڵگەیەدا، بە تایبەت لە سەردەمی دوای ئیسلامدا، تا ڕادەیەکی زۆر لە ژێر فشاری کۆمەڵگەی ئایینی و کولتووریدا بوون، ئەمەش لە زۆر لایەنی ژیاندا مافی هەڵبژاردنی ئازادیان لێ زەوت کرد.

 

خاڵی گرنگ لەم چوارچێوەیەدا ئەوەیە کە لە زۆرێک لە کۆمەڵگە ئیسلامییەکان و بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستاندا، فێرکارییە ئایینییەکان نەک تەنیا ڕۆڵی کۆمەڵایەتی و سیاسی ژنانی کەمکردووەتەوە، بەڵکوو نۆرمە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکانیشی سەپاندووە کە بووەتە هۆی هەڵاواردنێکی ڕوون لە دژی ژنان. ئەم ڕێبازە ئایینی و فەرهەنگییانە وایکردووە کە ژنانی کورد لەم خاکەدا بەردەوام لە ڕێگای گەیشتن بە مافە کۆمەڵایەتی و تاکەکەسییەکانیدا ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگی ببنەوە.

 

ئاڵەنگاری مۆدێرنیتی سەرمایەداری و ناسنامەی ژن

 لەگەڵ هاتنی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری لە کۆمەڵگەکانی کوردیدا کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا گۆڕانکاری ئابووری و کولتووری و سیاسی لەگەڵدا بوو، پێشکەوتنی نوێ لە پێگەی ژندا نەهێنایە ئاراوە،  لەم قۆناغەدا پێکهاتە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان گۆڕانکارییەکی بەرفراوانیان بەسەردا هات. لەگەڵ پەرەسەندن و فراوانبوونی سیستمی سەرمایەداریدا، ژنان وەک  کردەیەکی هێزێکی کاری نوێ لە کۆمەڵگە پیشەسازییەکاندا هاتنە ناو گۆڕەپانە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکانەوە.

 

هاتنە ناو گۆڕەپانە نوێکان بەتایبەت لە چوارچێوەی کولتووری بەکاربەری و وابەستەیی بە ڕۆژئاوا، نەک هەر ژنی لە کولتوور و ناسنامەی خۆی دوورخستەوە، بەڵکو لە داوی "بێ شوناس"دا گیری خوارد، ژنان لەبری ئەوەی ڕێگای خۆناسین و گەشەسەندنی تاک و کۆمەڵایەتی بگرنەبەر، بوونە ئامڕازی بەکاربەر کە تەنیا هەوڵی ڕاکێشانی سەرنج و دابینکردنی پێداویستییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان لە ڕێگەی شێوازی ژیانی ڕۆژئاواییەوە دەدا.

 

ئەم ڕەوتە لەلایەک وایکردووە ژنان لەم کۆمەڵگەیانەدا ڕووبەڕووی قەیرانی ناسنامەیی جددی ببنەوە، چونکە لە نێوان ململانێکانی نێوان کولتووری نەریتی و مۆدێرنیتە ڕۆژئاواییەکان، نەیانتوانیوە شوناسێکی کولتووری سەقامگیر و سەربەخۆ دروست بکەن. لە لایەکی دیکەوە مۆدێرنیتی سەرمایەداری، بە هاندانی بەردەوامی ڕیکلام بۆ بەکاربەری و جوانی دەرەکی، ژنانی ناچار کردووە کە پێوەرێک قبوڵ بکەن کە نەک هەر لەگەڵ شوناسی کولتووری و ئایینی خۆیاندا ناگونجێت، بەڵکو تا ڕادەیەکی زۆر ڕۆڵی تەقلیدییان تێکداوە.

 

ئەو زیانانەی بەهۆی فشارە ئایینی و کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانەوە دروست دەبن

فشارە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکان، بەتایبەتی لە کۆمەڵگە پیاوسالارەکاندا، وایکردووە ژنانی کورد لە باشووری کوردستان خۆیان لە دۆخێکی سەختدا ببیننەوە، توندوتیژی خێزانی، هاوسەرگیریی زۆرەملێ و هەژموونی ئایینی، کە بەهۆی هەندێک لێکدانەوە توندڕەوەکانی دەقە ئایینییەکانەوە جێبەجێ دەکرێن، لە ئاستەنگە جدییەکانن کە ژنان لەم ناوچەیەدا ڕووبەڕوویان دەبێتەوە.

 

ئەم فشارانە ئەوەندە زۆرن کە زۆرێک لە ژنانی پێکهاتە کوردییەکان بەتایبەتی لە گوند و ناوچە دوورەکان تەنانەت لە سەرەتاییترین مافە مرۆییەکانیان بێبەش دەبن. لە هەندێک حاڵەتدا ژنان کە ڕووبەڕووی ئەم فشارانە دەبنەوە، ناچار دەبن ژیانێک قبوڵ بکەن کە لە ڕووی کۆمەڵایەتی و ئابووریەوە بە توندی سنووردارە. لە لایەکی ترەوە لە ناو کۆمەڵگەی شارەکاندا ژنان ڕووبەڕووی قەیرانی شوناس و کۆمەڵایەتیش دەبنەوە کە لە هەمان ململانێی نێوان مۆدێرنیتە و نەریتە ئایینییەکانەوە سەرهەڵدەدەن.

 

پێشهاتە کۆمەڵایەتیەکان و ڕوانگە ڕەخنەگرانەکان

دۆخی ژنان لە باشووری کوردستان لە زۆر بواردا لە ژێر کاریگەری فشارە کۆمەڵایەتی و ئایینییەکاندایە، پێشهاتە کۆمەڵایەتییەکانی ئەم دواییە و خۆ رێکخستنی ژنان ئاماژەن بۆ گۆڕانکاری گرنگ. زیادبوونی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و هەوڵی ژنان بۆ بەدەستهێنانی مافی یەکسان لەگەڵ پیاوان، چ لەسەر ئاستی پەروەردەیی، پیشەیی، یان تەنانەت سیاسیش، لە گۆڕانکارییە بەرچاوەکانن.

 

ئەم پێشهاتانە دەریدەخەن کە سەرەڕای هەموو فشار و سنووردارکردنەکان، ژنانی کورد لە باشووری کوردستان توانیویانە بە هۆشیاری زیاتر لە مافەکانی خۆیان کۆنترۆڵی میکانیزمە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان بەدەست بهێنن، ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە کە ژنان تادێت هەوڵی دووبارە پێناسەکردنەوەی ڕۆڵی کۆمەڵایەتی و سیاسی خۆیان دەدەن و لە کۆت و بەندە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکان ڕزگاریان بێت کە چەندین سەدە سنوورداریان کردووە.

 

دەتوانین بڵێین کە بارودۆخی ژنان لە باشووری کوردستان بە درێژایی مێژوو، بە تایبەت لە قۆناغی دوای هاتنی ئیسلام و هەروەها لە بەرامبەر مۆدێرنیتی سەرمایەداریدا، هەمیشە گۆڕانکاری و تەحەددای زۆری بەسەردا هاتووە. بەڵام ئەو پێشهاتانەی ئەمڕۆ لەکۆمەڵگەی کوردیدا بەرچاو دەکرێت، دەردەکەوێت که ژنی کورد توانیویەتی بەرەنگاری ئەو گوشارانەوه بێت و به دوای دۆزینەوەی ناسنامه و مافەکانی خۆیدا بێت. ئەم بزووتنەوەیانە بە تایبەت بە ئاراستەی یەکسانی جێندەری و بەرگری لە مافەکانی مرۆڤ، ڕەنگە بە وەرچەرخانێک لە مێژووی خەباتی ژنان لە کوردستان و بە گشتی ناوچەکەدا هەژمار بکرێن.

 

کاریگەری سیاسەتە سەپێندراوەکانی عێراق لەسەر ژنان لە باشووری کوردستان

ژنان لە باشووری کوردستان بەدرێژایی سەدەکان لەژێر کاریگەریی پلەبەندییە کۆمەڵایەتی و ئایینی و ئابوورییەکاندا بوون، بۆیە پێگەی کۆمەڵایەتی ئەوان نەک تەنیا لە ناوخۆ و کولتوور و ئایدۆلۆژییای ئایینی کەوتۆتە ژێر فشارەوە، بەڵکو پێشهاتە سیاسی و ئابوورییەکانی عێراقیش کاریگەری بەرفراوانیان لەسەر ژیانی ژنانی کورد هەبووە.

 

سیاسەتە سەپێندراوەکانی حکومەتی ناوەندی عێراق و کاریگەرییەکانی لەسەر ژنانی کورد

 بە درێژایی مێژووی عێراق، سیاسەتەکانی حکومەتی ناوەند بەتایبەتی لە قۆناغە جیاجیاکانی ڕژێمی بەعس و دوای ڕووخانی سەدام حوسێن، ڕۆڵێکی زۆر گرنگی هەبووە لە داڕشتنی دۆخی ژنانی کورد. ڕژێمی بەعس بە سەرۆکایەتی سەدام حوسێن سیاسەتی توندی بۆ کۆنترۆڵکردن و سەرکوتکردنی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان بە تایبەت لە حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا جێبەجێ کرد کە کاریگەری نەرێنی بە تایبەتی لەسەر ژنان هەبوو.

 

لە سەردەمی سەدام حوسێن ژنانی کورد ڕووبەڕووی سیاسەتی سەرکوتکەرانە و شەڕی ناوخۆ بوونەتەوە، لەو ماوەیەدا بەشێکی زۆر لە ژنانی کورد بە تایبەتی لە باشووری کوردستان کرانە ئامانجی سەرکوتی توند و هێرشی سەربازی، ڕژێمی بەعس لە هەوڵێکدا بۆ زاڵبوون بەسەر ناوچە کوردنشینەکاندا، سیاسەتی توندی سەربازی و ئەمنی جێبەجێ کرد کە ژنانی بەرەوڕووی توندوتیژی جەستەیی و ئازاردانی سێکسی و لەدەستدانی مافە سەرەتاییەکانیان کردەوە، زۆرێک لە ژنان بە تایبەت لە کاتی کیمیابارانی هەڵەبجەدا بوونەتە قوربانی بێ تاوانی ئەو سەرکوتانە.

 

پێشهاتە کۆمەڵایەتییەکان و سیاسەتی نوێ لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن

 لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣ و گۆڕانکارییە سیاسییە گەورەکانی عێراق، ژنانی کورد ڕووبەڕووی پێشهاتی نوێ بوونەتەوە لە بوارە جیاجیاکاندا، لە کاتێکدا ئەم پێشهاتانە بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەرفەت بۆ پێشکەوتن و باشتربوونی پێگەی ژنان دەڕەخسێنن، بەڵام لە پراکتیکدا ئاڵەنگاری نوێشیان دروستکردووە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن.

 

سەرەڕای هەموو هەوڵەکانی ژنان، بە تایبەت لە ناو حکومەتی هەرێمدا بەربەستە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆیی هێشتا ناهێڵن گۆڕانکاریی تەواو لە ژیانی ژنانی کورددا ببینرێت، هێشتا زۆرێک لە ژنان لەژێر کاریگەری دامەزراوە ئایینی و ڕۆشنبیرییەکاندان کە ڕێگریان لێدەکات زیاتر بەشداری لە گۆڕەپانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیدا بکەن. ئەم دامەزراوانە بە پشتبەستن بە لێکدانەوە تەقلیدییەکانی ئایین و کولتوور، دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییەکانی ژنان بگێڕن.

 

سەرەڕای ئەو پێشکەوتنانەی لە بواری مافەکانی ژنان لە باشووری کوردستان بەدەست هاتوون، هێشتا تەحەددیات لە کایەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریدا هەیە. یەکێک لە کێشە هەرە گرنگەکان پرسی نایەکسانی جێندەرییە لە بازاڕی کاردا، کە ڕووبەڕووی زۆرێک لە ژنان دەبێتەوە کە مووچەیان کەمترە و هەلی کاریان کەمترە. هەروەها توندوتیژی خێزانی و هاوسەرگیری زۆرەملێ هێشتا یەکێکە لەو کێشە کۆمەڵایەتیانەی کە کاریگەری نەرێنی گەورەی لەسەر ژنان هەیە.

 

لە کۆتاییدا دەتوانین لە چەند ئاستێکی جیاوازدا کاریگەریی سیاسەتە سەپێندراوەکانی عێراق لەسەر ژنان لە باشوری کوردستان شی بکرێتەوە، لەلایەک گۆڕانکارییە سیاسییەکانی دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن و پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش دیسان دەرفەت بۆ بەرەوپێشبردنی مافەکانی ژنان نەڕەخساند، هاوکات تەحەددای ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری هێشتا ڕێگری لە بەدیهێنانی تەواوی مافەکانی ژنان لەم هەرێمەدا دەکات. بە سەرنجدان بەو ئاڵۆزییانەی کە هەن، پێویستە حکومەت و کۆمەڵگەی کوردی پشتیوانی زیاتر لە ژنان بکەن و لە پێناو یەکسانی جێندەریدا بەرەنگاری فشارە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکان ببنەوە.