مالڤا محەمەد  

 

ناوەندی هەواڵ ـ مەریەم حامد ئەحمەد، پەنابەرێکی سودانی دانیشتووی ئۆغاندا و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ڕێکخراوی بەهێزکردنی ژنانی "کایان"، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئاژانسەکەمان جەختی لەوە کردەوە کە ژنان قورسترین باجی ململانێ و شەڕەکانیان داوە، ئاشتی ڕاستەقینە دەبێت هەمەلایەنە بێت، داوای دیموکراتی بەشدارانە بۆ دەستەبەرکردنی دەنگی گروپە پەراوێزخراوەکان کرد، سەرەڕای بەشداری چالاکانەیان لە شۆڕشەکان و کاری کۆمەڵایەتیدا، ڕەخنەی لە پەراوێزخستنی ژنان لە دانوستانەکانی ئاشتیدا گرت.

 

لەو کۆمەڵگەیانەی کە بەهۆی شەڕ و ململانێکانەوە ماندوو بوون، وەک فەڵەستین، سووریا، یەمەن، سودان و ئەوانی تر، ئایا بێدەنگکردنی فیشەکەکان بەس نەبێت بۆ قسەکردن لەسەر ئاشتی؟ چۆن دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت؟

سودان لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە بەدەست ململانێ و شەڕە بەردەوامەکانەوە دەناڵێنێت و لە قەیرانی دارفۆرەوە دەستی پێکردووە و تا ڕووداوەکانی مانگی نیسانی ٢٠١٥ بەردەوام بووە، ئەم شەڕانە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر ژیانی ژنان داناوە و مافەکانیان پێشێل کردووە و ژمارەیەکی زۆری گیانی لێکەوتووەتەوە.

 

هیوادارم لە سودان ئارامی ڕاستەقینە بەرهەم بێت، کە بە دەنگی فیشەک تێک نەچێت و ئاشتییەکی بەردەوام بێت کە تێیدا ژنان بەتەواوی بەشداری لە بڕیارداندا بکەن، بوونی ژنان لە پۆستە بڕیاردەرەکاندا هەلی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە بەرز دەکاتەوە و ئاشتییەک مسۆگەر دەکات کە لە خودی کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرێت.

 

ئاشتی ئەمڕۆی سودان نابێت ڕێکەوتنێکی فەرمی بێت کە تەنها لەلایەن نوخبە سیاسییەکان یان هێزە شەڕکەرەکانەوە ئەنجام بدرێت، بەڵکو دەبێت لە خودی کۆمەڵگەوە سەرچاوە بگرێت، لە ئازارەکانی و ئەزموونی ئەو کەسانەی کە بە ئاگری ململانێ سووتێنراون.

 

من ئاشنای ئەزموونەکانی سووریا و یەمەنم و لەوێشەوە کارلێک کردن لەگەڵ ژنان و چالاکوانان هەیە، ئێمە درکمان بەوە کرد کە بەهۆی بێدەنگی دەنگی هاوڵاتیان و بەتایبەت ژنان و گەنجانەوە هەڵەی زۆر ڕوویانداوە، بۆیە پێویستە لە ناوەوە بجوڵێین، لە کۆمەڵگەوە، بۆ ئەوەی ئاشتییەکی ڕاستەقینە دروست بکەین کە ڕەنگدانەوەی خواستەکانی هاوڵاتیان بێت، ئاشتی بنەڕەتی ڕێگایە، ئاشتییەک کە ژنان و گەنجان و هەموو ئەوانەی کاریگەری شەڕیان لەسەرە بەشداری دەکات، نەک ئاشتییەک کە لە دەرەوە بەسەریاندا بسەپێندرێت، ئارامییەک کە برین ساڕێژ دەکات و گوێ لە دەنگی ئازارەکان دەگرێت و بە بەشداری چالاکانەی هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بونیاد دەنێت.

 

زۆرجار ئاشتی وەک ئامانجێکی سیاسی دەخرێتەڕوو، بەڵام دیموکراتیک بەشدارانە چ ڕۆڵێک دەگێڕێت لە دروستکردنی ئاشتییەکی ڕاستەقینە کە ستەمکاری بەرهەم نەهێنێتەوە؟

دیموکراتی بەشدارانە وامان لێدەکات کە ئاشتییەکی دادپەروەرانە و هەمەلایەنە بونیاد بنێن، بەو پێیەی کە هەموو گروپە پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵگە بە تایبەت ژنان و گەنجان لە پرۆسەکانی ئاشتیسازیدا مسۆگەر دەکات، ئەم جۆرە ئاشتییە ناوەندگەرایی نییە، بەڵکو لە بنەڕەتەوە لە ڕاستی و خواستەکانی گەلەوە سەرچاوە دەگرێت.

 

ئێمەی ژنانی سودان کە لە وڵاتێکی جەنگاوییەوە هاتووین، ناوەڕۆکێکی ژنانمان داڕشتووە کە ڕەنگدانەوەی پێداویستی و خواستەکانمانە وەک ژن، بەڵام ئەم ناوەڕۆکە ڕێگەی خۆی بۆ دانوستانە سیاسییەکان نەدۆزیوەتەوە، لێرەدا دیموکراتی بەشدارانە دێتە ناوەوە، ڕێگە دەدات دەنگی ژنان و دەنگە پەراوێزخراوەکان بخرێنە ناو پرۆسەی ئاشتییەوە، دڵنیای دەدات کە ئاشتی هەمەلایەنە و ڕاستەقینە بێت، بەبێ بەجهێشتنی کەس.

 

بەڕای ئێوە بۆچی بەهێزکردنی ژنان مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی ڕاستەقینە، تەنها بابەتی یەکسانی یاسایی نییە؟

لە سودان، لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی ١٥ی نیسانەوە، بە ئامانجگرتنی ژنان هەر لە یەکەم ساتەوەختەوە ڕوون بوو؛ یەکەم کەیسی دەستدرێژی سێکسی ڕاستەوخۆ دوای تەقاندنی یەکەم فیشەک بەڵگەدار کرا، بەپێی ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، نزیکەی ٨ هەزار ژن دەستدرێژییان کراوەتە سەر، ئەمە جگە لە هەزاران بێ هاوژین و ژن کە ئازیزانیان لەدەستداوە و بەرپرسیارێتی پشتگیریکردنی خێزانەکانیان لە ئەستۆ گرتووە دوای ئەوەی قورسترین باجی شەڕیان داوە.

 

هیچ کۆمەڵگەیەک بەبێ ژن ناتوانێت گەشە بکات، بەڵام کاتێک کاتی دانوستان و بڕیاردان دێت، زۆرجار بەهۆی ئەو عەقڵیەتە باوەی پیاوسالاری باڵادەستە کە لە ڕوانگەیەکی نەریتی و سنووردارەوە سەیری ژنان دەکات، پەراوێز دەخرێن. لە سودان، ئێمە نامانەوێت ژنان بەشداری لە ڕۆڵی فەرمیدا بکەن بەپێی ئەوەی پێی دەوترێت "کوتا"، یان ئەو ڕێژەیەی کە بۆ ژنان تەرخانکراوە، وەک ٤٠%. ئەم ڕێژانە هەرچەندە ڕەنگە هاندەرانە دەرکەون، بەڵام دەگۆڕدرێن بۆ ژمارەیەکی تەنها کە ڕێگەی خۆیان بۆ جێبەجێکردنی ڕاستەقینە نادۆزنەوە، تەنانەت لە بازنەکانی مەدەنیشدا زۆرجار ژنان لە پۆستە چالاک و بڕیاردەرەکان دوور دەخرێنەوە.

 

ئێمەی ژنانی سودان کە لە پاشخانی پڕ لە ململانێیەوە هاتوین، کارمان کردووە بۆ داڕشتنی دیدگا و ناوەڕۆکدا کە نوێنەرایەتی ئێمە بکات، بەڵام قبوڵکردن و تێکەڵبوونیان لە پرۆسەی سیاسیدا نەدۆزیوەتەوە، بۆیە ئەمڕۆ ئێمە داوای بەشداری ڕاستەقینە و کاریگەر دەکەین، کە نەک بە ژمارە بەڵکو بە ئامادەبوون و کاریگەری دەپێورێت.

 

لە نێوان شکستی مۆدێلە ناسیۆنالیستەکان لە جێگیرکردنی فرەچەشنییدا، ڕێبازی "نەتەوەی دیموکراتی" کە ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان پێشنیاری کردووە، وەک دیدگایەکی جیاواز دەردەکەوێت... چۆن ئەم چەمکە دەتوانێت هاوسەنگ بێت لەگەڵ فرەیی تائیفی و نەتەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا؟

بۆ من بیری ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان بە جوگرافیایەکی دیاریکراوەوە گرێدراو نییە، بەڵکو دیدگایەکی هەمەلایەنە دەخاتە ڕوو کە لە چەندین ناوەڕۆکدا کاری پێدەکرێت، ئەگەر ئەم دیدگایە بخەینە سەر ڕاستی وڵاتانی وەک سودان کە بەدەست شەڕ و دووبەرەکییەوە دەناڵێنن، بۆمان دەردەکەوێت کە ژنان لە پێشەنگی دەستپێشخەرییە کۆمەڵایەتییەکاندا بوون، دیدگای ڕاستییان بۆ گەیشتن بە ئاشتی و سەقامگیری خستووەتەڕوو.

 

ئەزمونی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان ئازادی ژن وەک پێشمەرجێک بۆ ڕزگاری کۆمەڵگە بە گشتی دادەنێت، وەک خۆی وتویەتی "ئازادی کۆمەڵایەتی بەبێ ئازادی ژن بەدەست ناهێنرێت"، بۆیە بەهێزکردنی ژنان و بەشداریکردنیان لە بڕیاردان، بەردی بناغەی بونیادنانی کۆمەڵگەی دادپەروەر و ئازادە.

 

ئەگەر سەیری جێبەجێکردنی بکەین لە سودان، یان بۆ نموونە لە ناوچە پەراوێزخراوەکان، تەنانەت ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆمان دەردەکەوێت کە دەتوانین لە کۆمەڵگەکانی خۆماندا جێبەجێی بکەین، هاوڵاتیان دەتوانن دەست بکەن بە کارکردن لەسەری، بەتایبەتی ژنان.

 

بانگەوازی ئاشتی و کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی کە بەم دواییە لەلایەن ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالانەوە دەستیپێکردووە، چۆن هەڵدەسەنگێنن و چی وایکردووە پڕۆژەیەکی ڕزگاریخوازی هەمەلایەنە بێت؟

ئەوەی ئەم دیدگایە دەکاتە پڕۆژەیەکی ڕزگاریخوازی گشتگیر ئەوەیە کە لە بنەمایەکی بنەڕەتییەوە سەرچاوەی گرتووە، هێزی کۆمەڵگە لە هێزی ژنانەوە دەست پێدەکات و ئازادیی ئەوانیش بناغەی گەیشتن بە ژیانێکی مەدەنیی دیموکراتی ڕاستەقینەیە، گەیشتن بە گۆڕانکاری مەدەنی دیموکراتی پێویستی بە مۆدێلی کارپێکراو هەیە، تەنانەت لە چوارچێوەی شەڕ و ململانێدا، وەک فەڵەستین، سووریا، یەمەن و سودان، کە پێکهاتەکان بەدەست پەراوێزخستن و دوورخستنەوەی درێژخایەنەوە دەناڵێنن.

 

پەسەندکردنی ئەم دیدە پاڵنەرێکی بەهێز دەدات بە کۆمەڵگە پەراوێزخراوەکان بۆ پێشکەوتن، بەتایبەتی کاتێک لەگەڵ دیموکراتی بەشداریکردن تێکەڵ دەکرێت، کە دڵنیای دەدات لە بەشداریکردنی هەموو گروپەکان، بەتایبەتی ژنان، لە پرۆسەکانی بڕیاردان، بەم شێوەیە دیموکراتی بەشدارانە دەبێتە ئامرازێکی ستراتیجی بۆ بونیادنانی ئاشتی لە بنەڕەتەوە و بەرەوپێشبردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و سیاسی و بەهێزکردنی کۆمەڵگە لە ناوەوە، وای لێدەکات بەرەنگاری توندوتیژی و دووبەرەکی ببێتەوە و ئایندەیەکی شایستەی هەموو گەلەکەی بەدەستبهێنێت.

 

دوای پشکنینی دۆسیەکە و قووڵبوونەوەم لە وردەکارییەکانی بابەتەکە، قەناعەتم پێگەیشت کە کاتی ئەوە هاتووە کە هەڵمەتێک دەستپێبکەم بە ئامانجی باشترکردنی بارودۆخی و وەک شوێنی هەڵدانی بۆ داوای ئازادکردنی، دەکرێت ئەم هەڵمەتە فراوانتر بێت و وڵاتانی دیکەش بگرێتەوە و لەسەر هاوپشتی مرۆیی و کردەوەی هاوبەش بۆ گەیشتن بە دادپەروەری دامەزرابێت، بەڵام سەرکەوتنەکەی پێویستی بە داکۆکیکردنێکی بەهێز و هەوڵی بەرچاوی کۆکردنەوە و داکۆکیکردن هەیە.

 

پێویستە هەموو هێزەکان یەکبگرن و بەشداری بکەن لە گەیاندنی بیرۆکەکەی بە زۆرترین ژمارەی خەڵک، چونکە پشتیوانی بەرفراوان فاکتەری سەرەکییە بۆ گەیشتن بە کاریگەریی خوازراو و بەدەستهێنانی پشتیوانی بۆ دۆزی.

 

لە ئێستادا هەموو ژن و پیاوی سودان، چ لە ئاوارەبوون یان پەناگەدا، هەوڵی ئاشتی دەدەن، ئامانجی هاوبەشە کە ئاواتەکانیان یەکدەخات، لەسەر ئاستی تایبەتی کاتێک پرسیارێک دێتە پێشەوە کە ئاشتی دوای هەڵبژاردن واتای چییە، من بە سادەیی دەڵێم، دەمەوێت بگەڕێمەوە بۆ خەرتوم، بۆ ماڵەکەم، بۆ ژیانم.

 

هەمووان بیر لە ئاشتی دەکەنەوە، بەڵام کاتێک لە ئاواتەکانەوە دەڕۆین بۆ ڕاستی، بۆمان دەردەکەوێت کە چەمکی ئاشتی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە جیاوازە، ئەمەش بەندە بە دید و ئەزموونەوە، بۆیە بونیادنانی ئاشتی پێویستی بە هەوڵی ماندوو و کاری بەردەوام هەیە بۆ ئەوەی ئاشتییەکی ڕاستەقینەی کۆمەڵگە بەدەست بێت. کاریگەرییەکانی شەڕی ئێستای سودان تەنیا لە تەقەکردن، یارمەتییە مرۆییەکان، یان ڕێڕەوی سەلامەتدا سنووردار نییە، بەڵکو پەیکەری کۆمەڵایەتی لەیەکتری داڕشت و پێکهاتەی سودانی لەسەر ئاستی مرۆیی و نەتەوەیی وێران کرد.

 

بونیادنانی ئاشتی ڕاستەقینە لە هەوڵی ژنان دەست پێدەکات، پشت بە وزەکانی گەنجان دەبەستێت و بەشداریکردنی هەموو کۆمەڵگە لەخۆدەگرێت، ئەمەش پێویستی بە چارەسەرکردنی ڕەگ و ڕیشەی قەیرانەکە هەیە کە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی هەڵگیرسانی شەڕ بوو، لێرەدایە کە دیموکراتی بەشدارانە دێتە ئاراوە، زۆرجار ئاشتی لە سودان لە ناوەندی دەسەڵاتەوە بەبێ بەشداریکردنی کاریگەرانەی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان، ژنان، یان گەنجان داڕێژراوە، ئەگەر ئاشتی ڕاستەقینەمان دەوێت، دەبێت ئەم نەخشە ناوەندییە بشکێنین و ڕێگە بۆ دەنگی هاوڵاتیان بکەینەوە کە سودان لە ڕەگ و ڕیشەی خۆیەوە ئاوەدان بکاتەوە.

 

بەڕای ئێوە ژنانی سودان چ جۆرە دەستپێشخەرییەک دەکەن بۆ جێبەجێکردن و بەدیهێنانی بانگەوازی "ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتیک"؟

بۆ من ئەم دیدە هەنگاوێکی نایاب و ناوازەیە، دەتوانرێت بە شێوەیەکی ڕاستەقینە لە کۆمەڵگەی سوداندا جێبەجێ بکرێت، لە ئێستادا تێبینی ئەوە دەکەین کە ژنان و پیاوانی سودانی، بە تایبەت ژنانی سودانی، بەشدارن لە ڕێکخراوە چالاکەکانی ژنان، لە نێوان ١٠ بۆ ١٢ گروپی ژنان لە چوارچێوەی جۆراوجۆری سوداندا کاردەکەن، ئەم گروپانە ناوکێکی ڕاستەقینە بۆ تەڤگەریەکی ژنان پێکدەهێنن کە توانای دەستپێکردنی دەستپێشخەری بەهێز و کاریگەری هەبێت.

 

بۆ نموونە من بەشێکم لە پلاتفۆرمێک بە ناوی پلاتفۆرمی "ئاشتی بۆ سودان" کە زیاتر لە ٥٦ ڕێکخراو لەخۆدەگرێت، هەموویان لە چوارچێوەی جۆراوجۆردا لە سودان کاردەکەن، ئەم ڕێکخراوانە لەناو پلاتفۆرمەکەدا نوێنەرایەتیان هەیە و گروپەکانی وەک ژنان دژی شەڕ و هەڵمەتی ژنان دژی نادادپەروەری لەخۆدەگرن، ژنانی سودان سەلماندوویانە کە توانای دەستپێشخەری و کارکردنی ڕاستەقینەیان هەیە بۆ بونیادنانی ئاشتی و بەرگریکردن لە مافەکانی کۆمەڵگە، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاڵەنگاریانەی ڕووبەڕووی وڵاتەکە دەبێتەوە.