سیاسەت و تێکۆشانی ژنانی ئێران

مالڤا محەمەد

 

ناوەندی هەواڵ - ژنان لە ئێران هەمیشە لە جموجوڵی گۆڕاندا بەشدارن و پێگەیەکی یەکلاکەرەوەیان وەرگرتووە، بەڵام دواتر لە سیاسەت و میکانیزمەکانی بڕیاردان دوورکەوتنەوە، لە دەستووری ئێرانیشدا نەهاتووە کە ژنان نابێت بەشداری لە بڕیارەکاندا بکەن هەرچەندە  ١٩.١٪ی نوێنەرایەتی یاسایی و ئیداری ژنان و نوێنەرایەتی یاسایی و ئیداری لە هەڵبژاردنەکاندا ئەوە نیشان دەدەن کە نوێنەرایەتی ژنان لەم ناوچانەدا قبوڵ ناکرێت.

 

یەکەم بەشداری سیاسی

مێژووی بەشداری ژنانی ئێران لەگۆڕەپانی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٨ و ١٩ هەرچۆنێک بێت، وەک زانراوە، ئەم بەشداریکردنە لە فۆرمێکی سنوورداری بەشداریکردن تێناپەڕێت، هەرچەندە ژنان لە سەردەمی قاجاردا ڕێگەیان پێنەدرا بە ئاشکرا پۆستی سیاسی بگرن و هەندێکیشیان بە نهێنی لە پشت پەردەوە چوونە ناو ئیدارەی وڵاتەوە، شابانوی فارس مەلەک جەهان خانمی ١٨٠٥-١٨٧٣ کچی محەمەد قاسم خان ئەلقاجاری و بجوم جان خانم قاجاریە، دوای کۆچی دوایی هاوژینەکەی محەمەد شا قاجار ١٨٣٤-١٨٤٨ توانی بۆ ماوەی مانگێک بچێتە سەر تەختی ئیمپراتۆریەتی فارس تا کوڕەکەی هاتە سەر تەخت، مەلەک جیهان خانمی شاژنی فارس لە ساڵی ١٨٤٨ تا مردنی لە ساڵی ١٨٧٣ کاریگەری سیاسی گەورەی هەبوو بە کەسایەتیەکی سیاسی بەهێز و بەتوانا ناسرا.

 

کاریگەری ژنان لەسەر کۆمەڵگە

مەزاری فاتمە مەعسووم ناسراو بە (ئەنیس ئەل-دەولە) ١٨٤٢-١٨٩٦ بەشداری لە کاری ئیداریدا کرد و چەندین خوێندنی لەو وڵاتەدا ئەنجامدا و وەک وەزیری کاروباری ناوخۆ خزمەتی کردووە، فاتمە کە لە تەمەنی گەنجیدا هاوسەرگیری کردووە، لە کۆشکەکەدا پرۆتۆکۆڵەکانی کۆبوونەوەکانی سوڵتان فێربوو، هەروەها فاتمە ڕۆڵێکی کاریگەری بینی جگە لە گرنگترین پەروەردەی سیاسی و کەلتوور و پۆستەکان کە بووە هۆی گۆڕانکاری سیاسی لە ئێران لە سەردەمی قاجاردا، ئەو ژنانەی کە کاریگەریان لەسەر کۆمەڵگە هەبوو لە ئێران تا کۆتایی سەردەمی قاجار دەرکەوتن هێشتا مەزارەکەی لە شارۆچکەی قوم لەلایەن ژنان و شیعەکانەوە سەردانی دەکرێت.

 

مافی دەنگدانی بەدەست هێنایەوە

لە قۆناغی یەکەمی شۆڕشی دەستووریدا ١٩٠٥-١٩٢٥ ژنان مافی دەنگدان و بەشداریکردن لە هەڵبژاردن ڕەتکرانەوە ئەنجومەنەکە کە یەکەم دانیشتنی خۆی لە دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٠٧ ئەنجام دا، گۆڕانکاری دەستووری پەسەند کرد، لە خولی یەکەمی پەرلەماندا، چەند وتارێک کە لە بڵاوکراوە و ڕۆژنامە و گۆڤار و چالاکی فێمینیستیدا بڵاوکراونەتەوە لەسەر کاری ژنان بڵاوکراونەتەوە ئەمە لە دانیشتنی خولی دووەمدا ڕاگەیەنرا کە لە ساڵی ١٩١١ لە ژێر سەقفی ئەنجومەنەکە بەڕێوەچوو ئاشکرا کرا، سەرەڕای هەموو ناڕەزایی و دژایەتییەکانی مەلاکان، ژنان لە ساڵی ١٩٣٦دا مافی دەنگدانیان بەدەستهێنا کە لە دەستووری ساڵی ١٩٠٦ی ئێراندا ڕەتکرابووەوە.

 

شۆڕشی سپی

شا محەمەد ڕەزا پەهلەوی ١٩١٩-١٩٨٠ لە ماوەی فەرمانڕەواییەکەیدا لە نێوان ساڵانی ١٩٤١ و ١٩٧٩ دەستی بە زنجیرەیەک ڕیفۆرمی بەرفراوان کرد کە پێی دەوترێت شۆڕشی سپی لە ئەنجامدا ڕێژەی بەشداری ژنان لە سیاسەتدا تا ڕادەیەک زیادی کرد.

 

یەکەم وەزیری ژن: فارخ ڕۆ پارسا

لە ساڵانی ١٩٦٠دا کە زانکۆی نەتەوەیی شەهید بەهەشتی لە ئێران دامەزرا، تێکۆشەر فارخ ڕۆ پارسا ١٩٢٢-١٩٨٠ پۆستی سکرتێری گشتی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەرگرت، بەم شێوەیە فارخ ڕۆ پارسا بوو بە یەکەم ژن کە لە مێژووی ئێراندا ئەم پۆستەی وەرگرت ساڵی ١٩٦٨ لە ماوەی دووەم و سێیەمی حکومەتی ئەمیر عەباس هیوەیدا ١٩١٩-١٩٧٩ فارخ ڕۆ پارسا بووە وەزیری پەروەردەی ئێران، بەمەش یەکەم وەزیری ژنی حکومەتی ئێران بوو لەمێژوودا دواتر فارخ ڕۆ پارسا بۆ نووسینی وتارێک لەسەر یەکسانی جێندەری لە پەروەردەدا دوورخرایەوە لە لقی دادگای شۆڕشی ئێران لە تاران بە تۆمەتی "لەناوبردنی یەکپارچەیی خاک" دادگایی کرا و سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێنرا.

 

یەکەم دادوەری ژن: شیرین عەبادی

ژنان توانیویانە لە ساڵی ١٩٦٩دا بەشداری لە ئەرکی دادوەریدا بکەن لەو چوارچێوەیەدا پارێزەر شیرین عەبادی، لەناویاندا پێنج ژن وەک دادوەر دەستنیشان کران، شیرین عەبادی بە سەرۆکایەتی دادگا بوو بە یەکەم دادوەری ژن لە ئێران، لەلایەکی دیکەشەوە ژنان لە کۆبوونەوە ناوخۆییەکان و شارۆچکەکان و شارەدێیەکان دەنگیان دا.

 

٥ ژن بوون بە قایمقام

وەک مێژوو لە ساڵی ١٩٧٨دا دەردەکەوێت، ٣٣٣ ژن هەڵبژێردراون بۆ ئەنجومەنە خۆجێیەکان، ٢٢ ژن بۆ ئەنجومەنەکە و دوو ژن بۆ ئەنجومەنی پیران ٢٢ ژن بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی دیاریکران و ٥ ژنیش قایمقام بوون، ژنان ناتوانن ببن بە دادوەر، بەڵام دەتوانن وەک یاریدەدەری دادوەر یان دەستەی کارگێڕی کار بکەن لە ٢١ی ئەیلولی ٢٠١٦دا، پارێزەری گشتی تاران دوو ژنی وەک توێژەر "دادوەری لێکۆڵینەوە" بۆ یەکەم جار لە دادگای ئەحداسی تاران دەستنیشان کرد.

 

ژنان بۆ یەکەم جار لەئەرکی باڵادا بوون

لە دوای ڕووخاندنی شا محەمەد ڕەزا پەهلەوی داواکاری ژنانی بەشداربووی شۆڕش لە ساڵی ١٩٧٩ لە ئاستی کۆمەڵایەتی و سیاسی و یاساییدا زیادی کرد، کاتێک ژنان بینییان کە حکومەتی نوێ داواکارییەکانیانی جێبەجێ نەکردووە و ڕێگەیان پێنەدراوە بەشداری یەکەم کۆبوونەوەی ئەنجومەنەکە بکەن،  دەستیان کرد بە تێکۆشان بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانیان.

 

لە ئەنجومەنەکەدا ژمارەی ژنان زیادی کرد

حکومەت مافی ژنانی لەچالاکی سیاسیدا ناسییەوە بەڵام لەهەڵبژاردنی دووەم و سێیەمی پەرلەمانی ئێران ئامادەبوونی ژنان لەپەرلەمانی ئێران زۆر لاواز بوو لەو کاتەدا تەنیا چوار کاندیدی ژن بەشدارییان لەو کۆبوونەوەیەدا کرد کە ٣٢٤ نوێنەریان هەبوو، ئەم ژمارەیە لەهەڵبژاردنی چوارەمی پەرلەماندا دوو ئەوەندە بوو، ٩ کاندیدی ژن هەبوون لەهەڵبژاردنی پێنجەمی پەرلەماندا ١٤ ژن وەک پەرلەمانتار هەڵبژێردران، مەریەم بەهرۆز ئەندامی حیزبی کۆماری ئیسلامی خولی یەکەم و دووەم و سێیەم و چوارەمی ئەنجومەنی شورای ئیسلامی بەدەستهێنا و بوو بەپاڵێوراوی نۆیەم کۆبوونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام لەسەر ئەو زەمینەیەی کە لیژنەکانی ئەنجومەنی جێبەجێکردنەکەی جێبەجێ نەکردووە، دوورخرایەوە جگە لە مەریەم بەهرۆز، فەخری تاج ئەمیر شەقاقی و فاتمە هومەیون و ئەختەر درەکشەندە و قودسیە سیدی عەلەوی چوارەمین کۆبوونەوەیان ئەنجامدا نەفیسە فیاز بەخش و مونیرا نۆبەخت و وەحید وەداستجی بەشدارییان لە کۆبوونەوەی پێنجەمدا کرد، نەفیسە فیاز بەخش لەخولەکانی پێنجەم و حەوتەمدا سەرۆکی ڕێکخراوی ژنانی ئینقیلابی ئیسلامی و سەرۆکی ئەنجومەنی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی ژنان بوو و مامۆستای زانکۆ بوو، ١٤ نوێنەری ژن ئامادەیی پێنجەمین خولی ئەنجومەنی شورای ئیسلامی بوون.

 

ژنان لەچەندین ناوچەی سیاسیدا بەشدارییان کردووە

لە ساڵی ١٩٩٧ کە بزووتنەوەی چاکسازی دەستی پێکرد، ئێران شاهیدی سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەکی فێمینیستی ناسراو بە "ژنانی ڕیفۆرمخواز" بوو ئەم بزووتنەوەیە  لە ژمارەیەکی زۆر لە ژنان و ژنانی چینی مامناوەند و ژنانی چینی سەرووی تایبەت بە بوارە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان پێکهاتبوون، هەروەها چەند ژنێکی شۆڕشگێڕیش لەو بزووتنەوەیەدا هەبوون وەک چالاکوانی سیاسی و ڕۆژنامەنووس مەعسوم ئەبتکار کە بەشدارییان لە هێرشەکەی سەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا کرد و یەکەم ژن بوو کە لە سەردەمی کۆماری ئیسلامیدا هاتە ناو حکومەتەوە، مەعسوومە ئەبتکار لە کاتی سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران محەمەد خاتەمی پەیوەندی بە حکومەتەوە کرد، هەروەها ڕاوێژکاری سەرۆکی ئێستا حەسەن ڕۆحانی بوو لە کاروباری کۆمەڵایەتی و ژنان، زۆرێک لە ژنان وەک جێگر و ڕاوێژکار دەستنیشان کران وەزیری ناوخۆ عەبدوڵڵا نوری چالاکوان زەهرا شجاعی وەک یەکەم بەڕێوەبەری گشتی لێپرسراوی کاروباری ژنان لەئێران دەستنیشانکرد.

 

عیزام تاڵەقانی بۆ مافەکانی ژنان کاری کردووە

ڕیفۆرمیست و چالاکوانی مافەکانی ژنان عیزام تەڵاقانی یەکێکە لە یەکەم جێگرانی ژنی پەرلەمانی ئێران لە دوای شۆڕشی ئیسلامی ئەو زۆربەی چالاکییە سیاسییەکانی تەرخانکرد بۆ پاراستنی مافەکانی ژنان لە ئێران و بەتایبەتی مافی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا، مەرزیە وەحید دەستجەردی، مامۆستای زانکۆ، یەکەم جار وەک وەزیری تەندروستی ئێران لە پێنجەمین پەرلەمانی ئێران لە نێوان ساڵنی ٢٠٠٩-٢٠١٣دا خزمەتی کردووە، دوای ڕووخانی ڕژێمی شا بوو بە یەکەم وەزیری ژن لە ئێران و وەک سێیەم وەزیری ژنان لە مێژووی ئێراندا لە ساڵی ٢٠١٦دا وەک ڕاوێژکاری سەرۆکی دەستەی دادوەری دەستنیشان کرا و یەکەم ژن بوو کە دوای شۆڕشی ئیسلامی ئەو پۆستەی وەرگرت.

 

یەکەم باڵیۆزی ئافرەتی ئێران: مەرزی ئیفخام

زەفەردەخ ئەردەلان بوو بە یەکەم ژن کە وەک نوێنەری دۆخی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستنیشان کرا، مەرزیە ئیفخام بوو بە یەکەم ژنی ئێرانی کە پۆستی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە و یەکەم باڵیۆزی ژنی ئێرانی وەرگرت، مونیرا خەرچی بە دەنگی خەڵک سەرکەوتنی بەدەستهێنا و چووە ناو ئەنجومەنی شارەزایانی دەستوور کە لە دوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵی ١٩٧٩ دامەزراوە بۆ ئامادەکردنی دەستووری نوێی وڵات، مەرزیە شەهدایی، کە لە ساڵی ٢٠١٧دا وەک وەزیری نەوت دەستنیشان کرا، بوو بە یەکەم ژنی ئێرانی کە بۆ ئەم پۆستە دەستنیشان کرا مەرزیە شەهدایی لەساڵی ٢٠١٥دا بەجێگری وەزیری نەوت و بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای پیشەسازیی نیشتمانی پترۆکیمیایی دەستنیشان کرا.

 

لە ساڵی ٢٠١٦دا ١٧ ژن هەڵبژێردران

تا ساڵی ٢٠١٦ ژنان بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانیان کرد و درێژە بە خەباتی سیاسییان دا بۆ ٢٩٠ ئەندام پەرلەمان ١٧ ژن هەڵبژێردران، لەهەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی شارەوانییەکان ژمارەی کاندیدانی ژن بە بەراورد بەساڵانی ڕابردوو ٦٪ زیادیکردووە، . ڕاشگەیەندراوە، کە تەنها ١٤ کاندیدی ژن سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە دوای ئەوەی ئەنجامە فەرمییەکانی کۆتایی دەیان خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شورای ئیسلامی ڕاگەیەندرا، هەرچەندە لەم چەند ساڵەی دواییدا ئامادەبوونیان لە ئەنجومەنەکەدا کەم بووەتەوە، بەڵام ژنان دەستبەرداری خەباتی خۆیان نەبوون بۆ بڕیاردانی سیاسی.

 

حاج محەمەد تەقی یەکسانی جێندەری هێنایە ڕۆژەڤ

نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتی ساڵی ٢٠١٧ خۆیدا سەبارەت بە بەشداری ژنان لە ژیانی سیاسیدا ڕایگەیاند کە نوێنەرایەتی گشتی ژنان لە ئەنجومەن و کۆبوونەوە ناوخۆییەکاندا هێشتا لاوازە.

 

لە ٣ی ئابی ١٩٢٠ جێگری حاج محەمەد تەقی، سەرەتا لە ئەنجومەنی شەورادا پرسی یەکسانی ژن و پیاوی باسکرد و داوای کرد مافی ژنان بدرێت ئەم پەرلەمانە شۆک بوو، سدیقە دەوڵەتئابادی یەکێک لە پێشەنگەکانی بزووتنەوەی فێمینیستی ئێرانە، ئەو یەکێک بوو لە یەکەم چالاکوانان کە ناڕەزایی دەربڕیوە لە ڕەتکردنەوەی مافی دەنگدانی ژنان لە وانەکانی لە کاتی کۆبوونەوەی مەدەنی و لە وتارەکاندا کە لە گۆڤارە فێمینیستییەکانی ئەو سەردەمە بڵاوکراونەتەوە.

 

هەروەها لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ هەڵمەتێک دەستیپێکرد و داوای زیادکردنی ڕێژەی ٣٠٪ ژنانی ناو ئەنجومەنەکە کرا.

 

سبەی: پێشوەختە یان هەڵاواردن بەرامبەر ژنان لە بازاڕی کاردا