مافی پەروەردە یەکەم داواکاری بزووتنەوەی فێمینیستی ئێرانە

مالڤا محەمەد

 

ناوەندی هەواڵ- لە سەدەی بیستەمدا بزووتنەوەی فێمینیستی ئێران توانی ژنان لە ماڵ بباتە دەرەوە بۆ قوتابخانە و زانکۆکان و داوای گۆڕینی واقیع و پێدانی مافی خوێندن بە منداڵانی کچ و ژنان لە ڕێگەی بڵاوکراوە و کۆمەڵەی ژنانەوە بکات.

 

دوای ئەوەی ژن لەسەردەمی قاجاردا بەدەست کۆت و بەندی کۆمەڵایەتی و ئایینییەوە دەیناڵاند، ژنانی ئێران لە ئەنجامی سیاسەتی ڕۆژئاواییکردنی شاڕەزاخان پەهلەوی بە مەبەستی کرانەوە و ئازاد بوون، بە ئاسان گەیشتنی ژنان بەخزمەتگوزاری تەندروستی و پزیشکی و بەرزکردنەوەی کار و چالاکی ئابووری ژنان و گۆڕینی پێگەیان لەناو خێزان و کۆمەڵگەدا لەڕیزی ئەو کێشانە بوو کە لە بەرنامەی چالاکانی فێمینیستی و ساڵانی دوای شۆڕشی دەستووریدا بوون.

 

نایەکسانی نێوان خێزانەکان بۆ هەموو ژنان باو بوو بەڵام داواکاری گۆڕانکاری لە یاساکانی خێزاندا بوو بە داوایەکی چینایەتی، چونکە دەنگی ناڕەزایی تەنیا لە لایەن أنو خوێندکار و ژنانی چین و توێژەکانی سەرەوە بوو.

 

کچان لەسەردەمی قاجاردا "١٧٨١- ١٩٢٥" تەنیا تا تەمەنی حەوت ساڵی توانیان بنەماکانی خوێندنەوەو نووسین و خوێندنەوەی قورئان فێربن کە هەندێکیان لەگەڵ باوکیان فێردەبوون.

 

ئەو قوتابخانە کەمانەی کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسانی ئەمریکی و ئەوروپییەوە دامەزرابوون تایبەت بوون بە پەروەردەی کچانی کەمایەتی تەنیا دوای ساڵی ١٨٧٣ کچانی موسڵمان ڕێگەیان پێدرا لەم قوتابخانانەدا ناویان بنووسن، کەچی پەروەردە بۆ ئەشرەف و خێزانە پلە باڵاکان پارێزراو بوو.

 

بزووتنەوەی پەروەردەیی لە ئێران لەو کاتەدا پێشکەوتنی بەرچاوی بەخۆوە بینی بەتایبەتی دوای ئەوەی کە موزەفەرالدین شاه ١٨٥٣-١٩٠٧  پاش کۆچی دوایی ناسر ئەلدین شاهی باوکی لە ١٨٩٦ و دانانی "وەزیری دەرەوە" وەک سەدرێکی گەورەتر لە هەمان ساڵدا، ئەو دووانە کەمێک لە بڵاوکردنەوەی زانیاری و چاکسازی سیستمە نوێیەکانی پەروەردە و دامەزراندنی قوتابخانە و دامەزراندنی کۆمەڵەی زانیاری لەساڵی ١٨٩٩ دا".

 

سەرەڕای دامەزراندنی ژمارەیەکی زۆر لە قوتابخانەکان، پەروەردەی کچان بە کۆمەڵێک کچی بچوکی پەروەردەکراو و بنەماکانی زمان و ئایین لە ناوەوە لەلایەن ژنانی بەساڵاچووەوە مایەوە، لە کاتێکدا کە ژنانی تری ئێران لە خوێندن بێبەش بوون، هەروەها کچان لە کاتی گەیشتنیان بە تەمەنی پۆشینی حیجابدا نکۆڵییان لە خوێندن کرد، واتە کاتێک گەیشتنە تەمەنی حەوت ساڵ، وەک نووسەری ڕووسی مارلی مارکۆڤیچ لە وتارێکدا کە لە گۆڤارێکی فەرەنسیدا لە مانگی تەموزی ساڵی ١٩٠٨دا بە ناوی کچانی چین و توێژە هەژارەکان دەچوون بۆ فێربوون لە کتێبەکەدا، هەتا دەگاتە تەمەنی حیجابیش."

 

قوتابخانەی "برورش"... دیارترین دەستکەوتەکانی بزووتنەوەی فێمینیستی

لە ساڵی ١٩٠٣دا تۆوبی ڕوشدیە یەکەم قوتابخانەی بۆ کچان بە ناوی "برورش/پەروەردە" کردەوە، بەڵام سێ ڕۆژ زیاتر درێژەی نەهێنا، هەتا ڕکابەرەکانی پەروەردەی ژنان لە ڕۆژی چوارەمدا ئاڵای خوێندنگاکەی دابەزاند، کە لەو کاتەدا ١٧ خوێندکار لە قوتابخانەکە هەبوون.

 

لەگەڵ دەستپێکردنی شۆڕشی دەستووری ١٩٠٥-١٩١١، ژنانی ئێران ڕۆڵێکی گەورەیان بینی لە بڵاوکردنەوەی هۆشیاریی مافەکانیان، ژنان بەشداری ژمارەیەکی زۆر بوون لە کاروباری گشتیدا و پلەو پایەی گرنگیان لە ڕۆژنامە و قوتابخانە و کۆمەڵەکاندا گرت کە لە نێوان ساڵانی ١٩١١-١٩٢٥دا بوو.

 

لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا فێمینیزم سەرکەوتوو بوو لە کردنەوەی یەکەم خوێندنگەی کچان کە یەک بە یەک لە تاران و شارەکانی تر بوو، بەڵام خواستی فێمینیزم ئاسان نەبوو بۆ گەیشتن بە خێرایی، چونکە چالاکوانانی فێمینیست لە دژی فشار و هەڕەشەکانی ڕەقکەران و نەریتە، ئەوان بە ماندوونەناسانە هەوڵیاندا قوتابخانەی کچان بڵاو بکەنەوە و دەنگی خۆیان بەرز بکەنەوەو دەڵێن: هەرچی گوێت بۆ گرت، هەرچیتان دەکرد و نەیانکرد و هەر پلەیەک لە ڕێگەگرتن و ڕەقی و ناڕەزایی بەرامبەر بە پەروەردەی کچان بەردەوام دەبین و تێدەکۆشین و بەردەوام دەبین لەسەر داواکارییەکانمان.

 

لە نێو زۆرترین داواکارییەکانی چالاکوانانی فێمینیستدا، چەندین گروپی جۆراوجۆر لە چالاکوانانی ژنان هەوڵی دامەزراندنی خوێندنگای کچان و کردنەوەی پۆلی خوێندەوارییان دا، نوسەر و پێشەنگی بزووتنەوەی فێمینیستی ئێران بی بی خانم ئەسترابادی لە ساڵی ١٩٠٦دا یەکەمین قوتابخانەی کچانی ئێرانی دامەزراند بەناوی "قوتابخانەی سەرەتایی کچان" و پەروەردەی ژنانی ئەو وڵاتە ئەوەندە سەیر بوو  تا ئاستێک کە بە خراپ ناوی دەبرا.

 

بی بی خانم ئەسترابادی ماڵی خۆی کردە قوتابخانەیەک کە هەردوو دایکان و کچەکانیان ئامادەی بوون بۆ هەندێک ژنی بەتەمەن دەرفەتێکی بێوێنە بوو بۆ ئەوەی بۆ یەکەم جار لە ژیانیاندا خوێندنی فەرمی بەدەستبهێنن بەڵام ئاسان نەبوو لە ڕۆژانی سەرەتادا قوتابخانەکە تووشی توندڕەوە ئایینییەکان بووەوە.

 

کردنەوەی قوتابخانەکە بە شەپۆلێکی ناڕەزایی پیاوانەوە کۆ بووەوە بەڵام بی بی خانم ئەسترابادی لە کۆتاییدا سەرکەوتوو بوو لە کردنەوەی قوتابخانەکە دوای تۆمارکردنی سکاڵا لەگەڵ وەزیری زانین، بەڵام بە مەرجێک تەنیا منداڵانی کچی تەمەن ٤-٦ ساڵ وەربگرێت و ناوی پاکیزەکان لە ئەنجومەنی قوتابخانە لاببرێت.

 

چەندین ژنی دیکە لە نێوان ساڵانی ١٩١١-١٩١٢ کۆنفڕانسیان ڕێکخست بۆ ڕێکخستنی چالاکی قوتابخانە نوێکانی ژنان و بە مەبەستی گشتاندنی ئەم داواکاریانە و تۆمارکردنی سکاڵا و داواکاری بۆ پەرلەمان و حکومەت بۆ پەسەندکردنی دامەزراندنی قوتابخانە نوێکان و نووسینی وتار وەک هەوڵێک بۆ ڕازیکردنی پیاوانی ئایینی.

 

لە بەهاری ساڵی ١٩١٠دا لە پارکی ئەتابک لە شاری شیراز ڕێپێوانێک بەڕێوەچوو چالاکوانان لە ڕێگەی نمایشێکەوە بە ٤٠٠ تمەن "دراوی ئێران" گردبونەوە بۆ دامەزراندنی قوتابخانەیەک بۆ کچانی بێ باوک و پەروەردەی بەساڵاچووان و کلینیکی ژنان، ڕێکخراوەکانی ژنان قوتابخانەیەکیان بۆ کچان دامەزراندووە کە دۆخی ئابوورییان نالەبارە و جل و بەرگ و پێداویستییان بۆ دابین دەکردن.

هەروەها دامەزرێنەرانی تری خوێندنگاکانی ژنان بریتین لە مەریەم، ڕاگری قوتابخانەی دار ئەلعەلەم و پیشەسازی هونەری، ماهر کهر شاناس، کە قوتابخانەی "سەرهەڵدانی کچان" ی دامەزراند، لە کاتێکدا سیدیقا دولەتەبادی، چالاکوان و ڕۆژنامەنووس و یەکێک لە دیارترین پیشەنگانی بزووتنەوەی فێمینیستی لە ئێران، قوتابخانەی "کتێبخانەی شەریعەت" ی دامەزراند، کە تاکە قوتابخانە بوو بەرەوڕووی هەڕەشە نەبووەوە لەلایەن هێزە بزوتنەوەخوازەکان بۆ فێرکردنی ژنان، بەو پێیەی کە بە خواستی ئەوان بەڕێوە دەچوو.

 

سەرەڕای ئاستەنگە گەورەکان، تا ساڵی ١٩١٣ بەلایەنی کەمەوە ٢ هەزارو ٥٠٠ کچ لە ٦٣ خوێندنگەی کچانی تاران دیانخوێند، دوای چەندین ساڵ لە پەروەردە و فشار و داواکاریە نا ڕێکوپێکەکانی تایبەت لەلایەن چالاکوانانی فێمینیستەوە، لە ساڵی ١٩١٨دا پەروەردەی ژنان بەجیهانی کرا و١٠ قوتابخانەی کچان و کۆلێژی پەروەردەی فەرمی مامۆستا لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی تاراندا بوو، کە ئەمەش گەورەترین سەرکەوتن بوو بۆ ژنانی ئێران لە شۆڕشی دەستووریدا.

 

سەدیقە ئابادی لە ساڵی ١٩١٨ کۆمپانیای خانمانی ئەسفەهانی  دامەزراند و سێ کارگەی چنینی لە ئەسفەهان و یەزد و کرمان بە هاوکاری و بە پایتەختی ژن دامەزراند کە هەموو کرێکارەکانیان ژن بوون ئەوەش هەوڵێک بوو بۆ پاراستنی سەربەخۆیی ئابووری خۆیان.

 

دوای ئەوەی لەساڵی ١٩٢١ەوە بۆ تاران ڕۆیشتبوو، کۆمپانیای "ئەزموونی خانمان" ی دامەزراند کە درێژەپێدانی ئامانجەکانی کۆمپانیای خانمانی ئەسفەهان لەو شارەیە و ژنانی ژێر بەرگی کۆمپانیاکە نیوەی ڕۆژیان لەخوێندنی وانەکانی سەر بەو کۆمەڵەیە بەسەربرد و لەنیوەی تری ڕۆژدا لە کارگەدا کاریان دەکرد.

 

هەنگاوی یەکەم بۆ بەرەو پێشبردنی ڕەوشی ژنان

پاشای ئێران، ڕەزاخان پەهلەوی، دەستبەجێ دوای دامەزراندنی دەوڵەتی پەهلەوی ١٩٢٥-١٩٤١ هەڵمەتێکی بۆ مۆدێرنکردنی وڵات دەستپێکرد لە ڕێگەی کەمپینەکەیەوە هەنگاوی زۆری ناوە بۆ باشترکردنی ڕەوشی ژنان و لە ساڵی ١٩٣٣دا دامەزراوە پەروەردەییەکان بە تایبەتی زانکۆی تاران دانی بە خوێندکارانی ژندا نا.

 

لەگەڵ دەستپێکردنی ماوەی شا محەمەدڕەزا خان پەهلەوی ڕێژەی ژنانی ڕۆشنبیر گەیشتە ٨٪  تا سەرەتای ساڵی ١٩٣٣ کە دامەزراوەی پەروەردەیی تایبەت بە ژنانی تارانی دامەزراند کە لە کۆتایی ماوەکەیدا بۆ ٣٨٪ بەرزبووەوە، ئەو کاتە دەوڵەت پاڵپشتی لە خوێندنی ژنان دەکرد لە دەرەوەی وڵات بە پاڵپشتی ئەوروپا.

 

لە ساڵی ١٩٢٨دا ژنانی چالاکوانی بواری دارایی بۆ خوێندن لە دەرەوەی وڵات دابینکران لە ساڵی ١٩٣٥ داوای خوێندنیان لە زانکۆی تاران کرد، لە ساڵی ١٩٣٦دا، نزیکەی ٣٠ ساڵ دوای دامەزراندنی یەکەمین قوتابخانەی کچان، بۆ یەکەم جار ١٢ ژن لە زانکۆی تاران، کە سەرەتای دەستپێکردنی ژنان بوو بە خوێندنی زانکۆ لە ئێران و تا سالی ١٩٤٤ خوێندن بۆ ژنان مەرج بوو.

 

پەراوێز خستنی و بەرزکردنەوەی وێنای کڵێشەیی ژنان

دوابەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ڕێژەی پەروەردەی ژنان کەمبووەوە و ڕێگە لە ژنان گیرا کە بەردەوام بچنە قوتابخانە و دانوستانی نێوان ژنان و پیاوان قەدەغەکرا.

 

دەسەڵاتدارانی ئێران بەردەوام بوون لەدانانی ژنان لەژێر ئەرکی دیاریکراودا کە تەرکیزیان لەسەر پەروەردەکردنی منداڵەکانیان و پێشکەشکردنی ئەرکی دڵسۆزی و گوێڕایەڵی مێردەکانیان و هەروەها خوێندن تا ڕادەیەکی دیاریکراو و لە بواری دیسپلیندا کە پێشتر لەلایەن حکومەتەوە دیاریکراوە.

 

ساڵی ٢٠٠١ زانکۆکانی "پەروەردەی مامۆستا" و "عەلامە تەباتابی" و "زەهرا" خوێندنی ژنانیان بۆ بڕوانامەی ماستەری هونەر پەسەندکرد و هەر زوو دوای ئەوەی زانکۆی تاران بەرنامەیەکی هاوشێوەی پەسەند کرد، لە سەرژمێریی ساڵی ٢٠٠٢ ڕێژەی خوێندەواری ژنانی ئێران بە ٧٠.٤٪ خەمڵێنراوە.

 

لە ساڵی ٢٠٠٦دا ژنان زیاتر لە نیوەی خوێندکارانی دەرچووی ئێران و ٧٠٪ی خوێندکارانی فاکەڵتی زانستی و ئەندازیارییان لە ئەستۆ گرت و ئەم ڕەوتە پەروەردەیی و کۆمەڵایەتیانە بووەتە مایەی بێزاری بۆ گروپە کۆنەپەرستەکانی ئێران، ڕاپۆرتێکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی شورای ئێرانی کە لەلایەن کۆنەپەرستەکانەوە کۆنتڕۆڵ کراوە کە گوایە بەرزبوونەوەی ڕێژەی ژنان لە ناو زانکۆکاندا دەبێتە هۆی کێشەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیری لە نێوان ژنان و پیاوان دا.

 

ئەندام پەرلەمانە توندڕەوەکان نیگەرانی خۆیان دەربڕی سەبارەت بەژمارەی ئەو ژنانەی کە ژمارەی نێرینەیان لەخوێندکارانی زانکۆ تێپەڕاندووە، بە مەترسیداری زانی و داوای پشکی هەردوو ڕەگەزەکەیان کرد و باسیان لەوە کرد کە پیاوان بەشێوەیەکی نەریتی نان بەخشن بۆیە دەبێ گەرەنتی خوێندنی باڵا و هیزی کاریان بۆ بکرێت، لە بەرامبەردا هەندێک لایەن ئەم بابەتەی بە بواری منداڵ بوون و دروستکردنی خێزان لە لایەن ژنانەوە بەستەوە.

 

تا ساڵی ٢٠٠٧ ژنان لەڕووی کلتووری و لێهاتووییەوە یەکسان بوون بەپیاوان و ژنانیش زیاتر ٦٠٪ی خوێندکارانی زانکۆیان پیکهێناو لەساڵی ٢٠٠٨دا ئەو وڵاتە ئەو پلانانەی دەستپێکرد کە تێیدا هاتووە کە پێویستە ژن و پیاو پێکەوە ٣٠٪ی ئەو کەسانەی لە هەموو بەشەکانی زانکۆ تۆمار کراون پێکبهێنن.

 

لەگەڵ جێبەجێکردنی پلانی جیاکاریی ڕەگەزی لە زانکۆکان، وەزارەتی پەروەردەی ئێران لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١١دا هەڵوەشانەوەی وەرگرتنی ژنانی لە چەند دیسپلینێکی ئەکادیمی ڕاگەیاند و لەگەڵ دەستپێکردنی ساڵی خوێندنی ٢٠١٢ جێبەجێکردنی بڕیاری حکومەت بۆ قەدەغەکردنی بەم شێوەیە دەیان دیسپلینی زانستی لە زانکۆکانی ئێران بوونەتە پاراستنی تایبەتی پیاوان لە ژێر بڕیاری پێشوودا.

 

حکومەتی مەحمود ئەحمەدی نەژاد ئەم هەنگاوەی وەک داواکارییەکی بەرز بۆ ژنان لەبوارە تایبەتەکاندا ڕوونکردەوە کە دەرفەتی کاری زۆریان بۆ دابین ناکات کە داوایکرد ڕێکخراوێکی جیاواز بەسەر دابەشکارییە ئەکادیمیەکاندا دابەشیان بکات بەتایبەتی کە زیاتر لە ٦٠٪ ی ئەوانەی لەم زانکۆیانە دەخوێنن ژنانن.

 

دوابەدوای ئەو بڕیارەی مشتومڕی لەسەر کرا، چینی سیاسی دابەشکرا و لەگەڵ ئەکادیمیا و بەتایبەتی مامۆستای زانکۆ و دەربڕینی ڕەتکردنەوەی ئەو ڕێبازە نوێیە و کەسایەتی و جەستەیی مافی مرۆڤ ئەو بڕیارەیان بەنادادپەروەری بەرامبەر بەژنان دەبینی، لە کاتێکدا شەپۆلێکی تووڕەیی لەو وڵاتەدا بڵاوبووەوە کە دوای سڕینەوەی وێنەی کچان لە بەرگی کتێبێکی خوێندن لە ساڵی ٢٠٢٠دا، گۆڕانێک لە دیزاینی کتێبی بیرکاری بۆ پۆلی سێیەم دروست بوو کە هەموو وێنەکانی کچان لە بەرگەکە لابران، پێشتر کتێبی قوتابخانە وێنەی پێنج منداڵی لەسەر بوو کە یارییان دەکرد لەژێر دارێکدا تیایدا کچان بوون کە باڵاپۆش بوون و بەجیا یارییان دەکرد بەڵام لە کتێبە نوێکاندا ئەم وێنەیە لابرا .

وەزارەتی پەروەردە بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند کە هۆکاری سڕینەوەی وێنەی کچان قەرەباڵغی و زیادبوونی چەمکەکان بووە.

 

ئەو ژنانەی کە لە زانستە جۆراوجۆرەکاندا دەرکەوتن

زۆرێک لە ژنانی ئێرانی لە زانستە جۆراوجۆرەکاندا سەرکەوتوو بوون، وەک ئەستێرە و فیزیکزان ئەلنووش تارین ١٩٢١-٢٠١١، لە بنەڕەتدا ئەرمەنی بوو، کە یەکەم مامۆستای ژنی فیزیک بوو لە ئێران، کە بە "دایکی دامەزرێنەری ئەستێرەی هاوچەرخی ئێران" ناسرا، دکتۆرای وەرگرت لە فیزیک ئەتمۆسفری لە زانکۆی سۆربنی پاریسی و پاشان گەڕایەوە بۆ ئێران و کارەکەی لەوێ تەواو کرد و بوو بە پڕۆفیسۆری یاریدەدەری ترمودینامیکی لە زانکۆی تاران و پاشان بۆ ماوەی ٤ مانگ لە فیزیک خۆر لە ڕۆژئاوای ئەڵمانیا کاری کرد و بوو بە یەکەم مامۆستای فیزیا لە سەردەمی دەسەڵاتی میلالی دا.

 

کیمیازان تاهیرا کاغچی لە ساڵی ١٩٩٤دا نازناوی پڕۆفیسۆری مۆدێلی پێبەخشرا و لە ساڵی ١٩٩٥دا باشترین نووسەر و وەرگێڕی زانستی بوو لە ئێران لە ساڵی ٢٠٠٣دا ناوی کەسایەتی زانستی هەمیشەیی لە کیمیادا پێدرا.

 

مەریەم میرزاخانی ١٩٧٧-٢٠١٧ مەدالیای زێڕی لە ئۆلۆمپیادی بیرکاری جیهانی بۆ ساڵی ١٩٩٤ و ١٩٩٥ بەدەستهێنا و کارەکەی لە بواری دینامیکدا کردی بە یەکەم ژن کە لە ساڵی ٢٠١٤دا مەدالیای جیهانی فیلدزی بردەوە کە گرینگترین خەڵاتی جیهانە لە بیرکاریدا، مەریەم میرزاخانی بەچارەسەرکردنی کێشەی سەختی ماتماتیکی لەئەندازەی بۆشایی و چەماوەدا ناسرا و هاوکاریشی کرد بۆ ڕوونکردنەوەی سروشتی جیۆدیسا واتە هێڵە ڕاستەکان لەسەر ڕووە چەماوەکان.

 

ئەنۆشا ئەنساری ئێرانی ئەمریکی کە لە ١٨ی ئەیلولی ٢٠٠٦دا بوو بە یەکەم ژنی ئێرانی کە گەیشتە بۆشایی.

 

لەلایەن خۆشیەوە تەلارساز لەیلاعێراقییە لەدوای دیزاینی پردێکی سروشتی لەتاران لەساڵی ١٩٨٩ لەئێران و سەرتاسەری جیهان ناوبانگی پەیداکرد و وەک یەکێک لە ٥ هەڵبژاردە هەڵبژێردراوەکە ل ٣٠٠ تەلارسازێکی بەناوبانگی جیهان لە خەڵاتی تەلارسازی دا بۆ ساڵی ٢٠١٥.

 

هەرچەندە ژنان لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا لە بواری ئەندازیاری و بیرکاری و فیزیا و زۆر بواری دیکە سەرکەوتوو بوون، بەڵام هێشتا لە جیهانێکی نێرینەی زاڵدا کار دەکەن.

 

سبەی: ڕێکخراوەکان و ڕۆژنامەکان یەکێک لە دیارترین سەرکەوتنەکانی بزووتنەوەی فێمینیستی ئێران.