ناوەندی هەواڵ

 

ناڕەزایەتی مافێکی سروشتی مرۆڤە و پەیماننامەی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکاندا ناسێندراوە. لە کۆمەڵگەیەک یان وڵاتێکدا، ڕەنگە هەندێک کەس (کەمینە یان زۆرینە) ناڕەزایەتی یان داواکارییان هەبێت سەبارەت بە پرسێک، یاسایەک، یان بارودۆخی کۆمەڵگە. هەندێکجار ئەم ناڕەزایەتیانە توندوتیژی و ماڵوێرانی لەگەڵدایە و هەندێک جاریش بە ئاشتیانە کۆتاییدێت، بەڵام هەمیشە شێوازی مامەڵەکردنی حکومەتەکان لەگەڵ ئەم ناڕەزایەتیانەدا سەرنجەکان ڕادەکێشێت.

 

بەگشتی لەو وڵاتانەی کە حکومەتێکی دیکتاتۆریان هەیە، ناڕەزایەتی خەڵک بە توندی سەرکوت دەکرێن و لە حکومەتە ئازادەکاندا، تا ئەو ناڕەزایەتیانە نەبنە هۆی لەناوبردنی موڵک و ماڵی گشتی و توندوتیژی، بە هێورکردنەوە پۆلیس لەگەڵیدا دەبێت.

 

لە ٢٧ یاسای کۆماری ئیسلامی ئێراندا بە ڕوونی جەخت لەسەر ئازادی (ڕێکخستنی کۆبوونەوە و ڕێپێوان، بەبێ هەڵگرتنی چەک) کراوەتەوە، بەڵام بە کردەوە یاساکان جێبەجێناکرێن و ئەمەش بە ڕوونی لە مێژووی ناڕەزایەتییەکان لە ئێراندا دەردەکەوێت.

 

لە ئێراندا، ناڕەزایەتی خەڵک بە درێژایی مێژوو و لە دەیان ساڵی جیاوازدا سەریهەڵداوە، بەڵام هەمیشە دەسەڵات بە توندوی مامەڵەی لەگەڵ ناڕازییان کردووە و  سیفەتی وەک ئاژاوەگێڕ و تێکدەری داوەتە پاڵیان، بزووتنەوەکانیان بۆ دەرەوەی ئێران ڕاوەدوناوە و بە پەنابردنە بەر توندوتیژی و هەڵسوکەوتی دژ بە ئاسایشی نەتەوەیی تۆمەتباریان کرد.

 

ژنان یەکەمین خۆپیشاندەران بوون لە دوای ئینقلانی ئێران-١٩٧٩

ژنان ڕۆڵێکی گرنگیان لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانی ئێراندا هەبووە، بە تایبەت لە شۆڕشی ١٩٧٩دا، بەڵام دوای شۆڕشی گەلان کە لەلایەن ئەنجومەنی پیرانی کۆماری ئیسلامیەوە دەستی بەسەرداگیرا، ڕێباز و ئامانجی ژنان و شۆڕش گۆڕانی بەسەردا هات.

 

یەکەمین ناڕەزایەتی جەماوەری لە مێژووی کۆماری ئیسلامیدا، ناڕەزایەتی ژنان بوو لە دژی حیجابی زۆرەملێ، کە ٢٥ ڕۆژ دوای سەرکەوتنی شۆڕش لە ساڵی ١٩٧٩ ڕوویدا و هاوکات بوو لەگەڵ ڕۆژی جیهانی ژنان، ئەم ناڕەزایەتییە دوای بڵاوبوونەوەی وتارەکەی ڕوحوڵا خومەینی وەک یەکەم مانشێتی (ڕۆژنامەی زانیاری) لە بەرواری ١٦ی ئازاری ١٩٧٩ دەستیپێکرد. لەم بابەتەدا بەناونیشانی (بۆچوونی ئیمام سەبارەت بە حیجاب)، ئاماژە بەوە کراوە کە "ئێستا وەزارەتەکان، وەک پێم دەڵێن، هەمان شێوەی ستەمکارییان هەیە، نابێت ژنان لە وەزارەتەکانی ئیسلامیدا ڕووت بن، ژنان دەبێت بچن بەڵام حیجاب لەبەربکەن"، بڵاوبوونەوەی ئەم بابەتە هاوکات بوو لەگەڵ ڕێپێوانی پەرشوبڵاو بۆ پشتیوانی و دژایەتیکردنی حیجاب، بەرەبەیانی ڕۆژی دواتر و ڕۆژی ١٧ی ئازار، بە بێ حیجاب ڕێگە بە کارمەندە ژنەکان نەدرا بچنە شوێنی کارەکەیانەوە.

 

هاوکات لە زانکۆی تاران بە بۆنەی ڕۆژی جیهانی ژنان گردبوونەوەیەک بەڕێوەچوو و ئەم خۆپیشاندانە لە دەرەوەی زانکۆ درێژکرایەوە و لە ناوەڕاستی ڕێگاکەشدا لەلایەن ئەندامانی (کۆمیتەی ئیسلامی)ەوە بە توندوتیژی ڕووبەڕوو بوونەوە، ئەو پیاوانەی هاواریان دەکرد "یان باڵاپۆش یان باڵاپۆش" هێرشیان کردە سەر هێڵی خۆپیشاندەران کە حیجابی زۆرەملێیان لەبەردابوو، تەنانەت پەنایان بردە بەر تەقەی ئاسمانی بۆ بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەران. ڕۆژی هەینی ١٨ی ئازار، ئەو توندوتیژییانە بۆ کەسانی (دژە شۆڕش) گەڕێندرانەوە و ڕاگەیەندرا کە ئەوانەی ژنان تێکدەدەن بە توندی سزا دەدرێن.

 

لە ڕۆژانی دواتردا ئەم دۆخە بەردەوام بوو، ڕۆژی شەممە ژنان لە بەردەم دەسەڵاتی دادوەری و ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی نیشتمانی کۆبوونەوە و دووبارە توندوتیژی ڕوویدا، لەو ڕۆژەدا مانشێتی ڕۆژنامەی زانیاری بوو بە چاوپێکەوتنەکەی سەید مەحمود تاڵقانی بە ناونیشانی "لە حاڵەتی حیجابدا ناچاری نییە"، ئەم ناڕەزایەتیانە دژ بە حیجابی زۆرەملێ لە شارەکانی دیکەی ئێرانیش بەردەوام بوو، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات و بە تایبەت دوای مردنی تاڵقانی، حیجاب بۆ ژنان بوو بە زۆرەملێ، بەڵام دوای چەندین ساڵ، ئەمجارە ناڕەزایەتییە جەماوەرییە سەرتاسەرییەکان لە ئێران بە کوشتنی دڕندانەی ژینا ئەمینی (مەهسا ئەمینی) لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقی ئێرانەوە گەیشتە لوتکە.

 

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەواڵی کوشتنی ژینا ئەمینی، ناڕەزایەتی لە شارە جیاجیاکانی ئێران و بەتایبەت شاری سەقز، شوێنی لەدایکبوونی ژینا دەستیپێکرد و تا ئێستاش بەردەوامە و خۆڕاگری ئازایانەی خەڵک لەگەڵدایە.

 

دروشم لە هەموو شۆڕشێکدا پوختەی هەموو نەگوتراوەکانە

دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" دروشمێکی سروشتییە و داواکاریی هەموو ئەو شتانەیە کە لە ژیانی مرۆڤدا سەندراوەتەوە، لە ناڕەزایەتییەکانی ڕابردوودا، بەتایبەتی لە سەردەمی شۆڕشی ١٩٧٩دا، دروشمەکان توخمێکی پیاوانە بوون، بەڵام ئەم شۆڕشە بە دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" ڕازاوەتەوە، واتە بناغەکانی کۆمەڵگەی ئایندە لەلایەن ژن و پیاوەوە لەسەر یەک ئاست و لەسەر یەک بەرە بنیاد دەنرێن و ژنکوژی ناکرێت.

 

نزیکە بڵێین لە شۆڕشی ١٩٧٩دا دروشمی ژنان تەنیا بۆ سووکایەتیکردن بە "فەرەح" و "ئەشرەف" بووە. بەڵام له ناڕەزایەتییەکانی ئەمساڵدا دروشمەکان ناسنامەیەکی ژنانە وئازایانەیان وەرگرتووە.

 

ئەو ناسنامەیەی کە هەر بزووتنەوەیەک هەوڵی بۆ دەدات، دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" جێگەی دروشمی سێ بەشیی "سەربەخۆیی، ئازادیی کۆماری ئیسلامی" گرتەوە، کە بە دژایەتی دروشمی "خودا، پاشای نیشتمان" دروستکرابوون و ئاراستەی پیاوسالاری و پیرۆزیی کردە مێینە و زەمین.

 

"ژن، ژیان، ئازادی" دروشمێکی سیاسی و کۆمەڵایەتییە. ئەم دروشمە سەرەتا لەلایەن ژنانی کورد لە باکووری کوردستان و پاشان لە شەڕی داعشدا بەکارهێنرا، هەروەها ڕێگەی خۆی بۆ گردبوونەوە ناڕەزایەتییەکانی دیکە لە سەرتاسەری جیهاندا کردەوە، لە ئێران دوای کوشتنی ژینا ئەمینی لەلایەن حکومەتەوە، ئەم دروشمە لەلایەن ناڕازییانەوە وترایەوە.

 

پێشینەی "ژن، ژیان، ئازادی"

مێژووی ئەم دروشمە دەگەڕێتەوە بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان بە پێشەنگایەتی "عەبدوڵا ئۆجالان"، کە یەکێکە لە بزووتنەوە ڕادیکاڵەکانی خەباتی ئازادیخوازانەی ژنان.

 

عەبدوڵڵا ئۆجەلان ژنی وەک یەکەم نەتەوەی دیل لە مێژوودا ناساند و دواتر لە ساڵی ١٩٩٨دا ئایدۆلۆژیای ئازادی ژنی خستەڕوو و وتی: تا ژن ئازاد نەکرێت کۆمەڵگە ئازاد نابێت، دەشنووسێت ژن، ژیان، ئازادی بە واتای "ژنی ئازاد، خاکی ئازاد و تەنانەت پیاوی ئازاد" دێت.

 

دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" بووە ئەو دروشمانەی کە لە کۆبوونەوە و ناڕەزایەتییەکانی دیکەدا لە سەرتاسەری جیهاندا بەکاردەهێنرێن. بەشێوەیەک کە لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ ئەم دروشمەیان بەکارهێنا لە گردبوونەوەکان کە بەبۆنەی "ڕۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان" کە لە چەند وڵاتێکی ئەوروپی بەڕێوەچوو.

 

لە دیمەنێکی فیلمی "کچانی خۆر"دا کە گوڵشیفتە فەرەحانی (بەهار) ڕۆڵی سەرەکی تێدا دەگێڕێت، فەرماندەی ئێزیدی یەکەی ژنان هاوار دەکات "بۆ ژن، بۆ ژیان، بۆ ئازادی" بۆ ئەوەی ئیلهامبەخش بێت بۆ هەڤاڵەکانی بەر لەوەی ئۆپەراسیۆنێک دژی داعش دەستپێبکات.

 

عاتفە نەبەوی، زیندانی سیاسی پێشوو، لە تویتێکدا نووسیویەتی: بۆ یەکەمجار لە زیندانی ئەوین لە شیرین عەلام هۆلیەوە گوێم لە دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" بوو، لەسەر دیواری تەنیشت جێگاکەی نووسرابوو. شیرین لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٩دا بە تۆمەتی پەیوەندی لەگەڵ پارتی ژیانی ئازادی کوردستان-پژاک لەگەڵ فەرزاد کەمانگەر، فەرهاد وەکیلی، عەلی حەیدەریان و مەهدی ئیسلامی لەسێدارە درا.

 

"ژن، ژیان، ئازادی" بوو بە جیهانی

لە ئەفغانستان ئەمساڵی-٢٠٢٢ لەلایەن ژنانی ئەفغانستان و لەوکاتەی تاڵیبان دەرگای "زانکۆی بەدەخشان"ی بەڕووی کچە خوێندکارەکاندا داخست و هێرشیان کردە سەریان، ژمارەیەک خوێندکار گردبوونەوەیەکی ناڕەزایەتییان ئەنجامدا و دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی"یان وتەوە.

 

لە فەرەنسا لە ساڵی ٢٠١٨ لە کاتی فێستیڤاڵی فیلمی کان، ئەکتەر و تیمی فیلمی کچانی خۆر دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی"یان وتەوە، ئەم دروشمە دواتر بە زمانی فارسی لە لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەی ژیان (لیبراسیۆن)ی فەرەنسی لە مانگی ئەیلولی ئەمساڵدا هاوکات لەگەڵ مەرگی ژینا نوسرا.

 

هەروەها لە شاری بەرلینی ئەڵمانیا دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی-Frau freiheit leben" لەسەر پانکارتەکان بۆ پشتیوانی لە ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەکانی ئێران نوسرا و بەرز کرایەوە.

 

بۆچی دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی"؟

پێویستە دروشمی ژنان "ژن، ژیان، ئازادی" وەک تەقینەوەی پێشێلکارییەکی کتوپڕ، دزەپێکردنی لە درزێکی چاوەڕواننەکراو، ساتەوەختی ڕژانی هەموو ئەو داواکارییە سەرکوتکراوانەیە. سەرهەڵدانی وەها بەرگێکی یاخیبوون و ناڕەزایەتی ژنان وەک دەرئەنجامی سەربازیکردنی دەروونێکی قووڵ و درێژخایەنی بریندار سەیر بکرێت.

 

دەبێت ئەم دروشمە قووڵتر بکرێتەوە، فراوانتر بکرێت، ڕەگ و ڕیشەی بۆ دوورترین بەشەکانی وڵات داکوتێت، بۆ ئەو بەشانەی ئەم نیشتمانە کە هێشتا کچەکانیان خەتەنە دەکرێن، ناچاریان دەکەن پێش پێگەیشتن هاوسەرگیری بکەن، بە بیانووی شەرەف کۆمەڵکوژیان بکەن.

 

ئەم دروشمە وایکرد گروپە جیاوازەکان داواکاری خۆیان تێدا کۆبکەنەوە، ئەوانەی لە هەژاری و گرانی نرخ و بێکاری و گەندەڵی و جیاکاری چینایەتی و فشارەکانی بژێوی بێزارن، خۆیان لەگەڵ "ژیان"دا بینیەوە.

 

ئەوانەی بێزارن لە جیاکاری نەتەوەیی، ئایدیۆلۆژی، ئایینی، جیاکاری جێندەری، سانسۆر، خنکاندن، کاردانەوە، دیکتاتۆری، سەرکوت، زیندان و لە سێدارەدان و هتد، خۆیان وەک هاوپەیمانی "ئازادی"، "ژن" یان "ژن" بینیوە، ئەوان نەک هەر بێزارن، بەڵکو وەک گروپێکی جێندەریش کە لە هەموو ئەم توێژانە و گروپ و نەتەوە نەتەوەیی و ئایینییەکان ئامادەن و لە هەموو ئەو بوارانەی باسکراون، تووشی دوو هێندە جیاکاری و فشاری ڕۆژئاوایی دەبن. دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" بە واتای نەخێر بۆ هەژاری، گرانی نرخ، گەندەڵی، بێکاری، چینایەتی، نەتەوەیی، ئایدیۆلۆژی، ئایینی، جیاکاریی ڕەگەزی و...هتد دێت.

 

بە واتای نەخێر بۆ دیکتاتۆر، کاردانەوە، سانسۆر، سەرکوت، زیندان، ئەشکەنجە، لە سێدارەدان و واتە بەڵێ بۆ دادپەروەری، ئازادی، یەکسانی دێت.