لاڤە کوردە

 

ناوەندی هەواڵ- عێراق ھێشتا ھەر لە ڕابردوودا دەژی، کاتێک دەڕوانیتە ئەو شوێنانەی کە سەردەمانێک وەک بەھەشتی سەر زەوی دەبینرا و لە وڵاتانی جیهانەوە سەردانیکەرانی دەهاتن، ئێستا بووەتە وێرانە و خەڵکەکەی خۆی لێی ڕادەکات، کاتێک دەڕوانیتە بەغدای پایتەخت غەمبار دەبیت، چونکە بەشێک لە شەقامەکانی و شارەکانی دیکەش تەنها وەک ناو ماونەتەوە، لە کاتێکدا داھاتی مانگانەی عێراق بە نزیکەیی ١١ ملیار دۆلارە لە فرۆشتنی نەوتدا، بەڵام سەرجەم بوارەکانی وەک سیاسی و ئاستی ژیان و داھاتی تاک و بواری ئابووری و گەشەی کۆمەڵایەتی و کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و بواری خوێندن و تەنانەت ئاستی پاسپۆرت و گەشتوگوزاریش، لە ڕیزبەندی خراپترین وڵاتەکانی جیھاندایە.

 

بەدەر لەو داهاتەی لە سەرەوە باس کراوە، ئەو داھاتە زەبەلاحەی کە مانگانە عێراق بەدەستی دەھێنێت بە سەرجەم سێکتەرە نەوتی و نا نەوتییەکانەوە، دەگاتە نزیکەی ٢٠ ملیار دۆلاری مانگانە، بەڵام ھەمووی لە خزمەتی گروپە چەکدارەکان و گرێبەستی ناڕاست و دروستکراو خەرجدەکرێت، بەشێکی کەمیشی دەدرێت بە مووچە و بودجەی وەزارەتەکان، کە بودجەکانیش سەرجەمییان لەلایەن وەزیر و وەزارەتەکانەوە دەخورێن و خەڵک سودی لێ نابینێت.

 

سەرەڕای ئەم داهاتە زۆرە، پشکی خەڵک لە بێکاری، هەژاری و بێبەشبوون لە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان ڕۆژ بەڕۆژ ڕوو لەزیادبوونە و وەزارەتی کاری عێراق هۆشداری داوە لەوەی دۆخی نالەباری دارایی و خزمەتگوزاری لە عێراق وایکردووە توندوتیژی خێزانی پەرەبستێنێت و ١١ ملیۆن کەس لە ژێر هێڵی هەژاریدا بژین.

 

عێراق لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە

لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە چاوەڕوان دەکرا وڵاتانی زلهێز کە چاویان لەسەر عێراق بوو بارودۆخی وڵاتەکە باشتر بکەن، بەڵام ئەوان تەنها چاویان لەسەر سامانە سروشتییەکەی بوو، هەربۆیە ئێستا لە چاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە یەکێکە لە خراپترین وڵاتەکانی جیھان و چەندین وڵات عێراقییان لە ھاوڵاتییەکانییان قەدەغە کردووە بۆ ئەوەی سەردانی بکەن.

 

خزمەتگوزاری و باری ژیان و داھاتی تاکی عێراقی لە خراپترین دۆخیدایە و تەنانەت پێداویستییە سەرەتاییەکانیشییان بۆ دابین نەکراوە، وەک مرۆڤی ئاسایی ژیان بەسەرنابن، هەرچەندە بەپێی ئامارەکانی حکومەتی عێراق، لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە تا ئێستا زیاتر لە ٨١ ملیار دۆلار لە کەرتی کارەبادا خەرجکراوە، بەڵام نەتوانراوە نەک کارەبا، بەڵکو خزمەتگوزارییەکانی دیکەی وەکو پاککردنەوە و هەڵگرتنەوەی زبڵ و خاشاک چارەسەر بکرێن، ڕۆژ بە ڕۆژیش زیاتر پەکیان دەکەوێت.

 

بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠٢١ی وەزارەتی پلاندانانی عێراق، خزمەتگوزاریی پاککردنەوە و هەڵگرتنەوەی زبڵ و خاشاک لە بەسرە کە نزیکەی ٪٨٠ی بەرهەمی نەوتی عێراق بەرهەمدەهێنێت و دەوڵەمەندترین پارێزگایە بە ئاو لە ئاستێکی بەرزدا بووە، بەڵام کەمیی خزمەتگوزاریی نێو شارەکە، دانیشتووانەکەی بێزارکردووە و ئەو ئامارانەی سەبارەت بە خزمەتگوزاری بڵاودەکرێنەوە دەبنە جێی گومان.

 

کەمی خزمەتگوزاری بەهۆی گەندەڵیەوە

حکومڕانی ئەمڕۆی عێراق بە گەندەڵی تەنراوە، ئەوەش چەندین كاریگەری خراپی لەسەر ئابوری هەیە، هەروەها دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی هەژاری و بەرزكردنەوەی بێکاری و جێبەجێنەکردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری لەپیناو خەڵکدا.

 

بەفیرۆدانی سامانی نیشتمانی لە عێراقدا، لە ئاستێكی بەرزدایە، لە ماوەی ١٩ ساڵی ڕابردوودا بەسەدان ملیار دۆلار بەفیرۆدراوە و گەندەڵی لەسەرجەم ئاستەكانی حكومەتدا بڵاوبووەتەوە، لەساڵی ٢٠٢١ بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆمار ئاشكرای كرد، كەنزیكەی ١٥٠ ملیار دۆلار لەداهاتی نەوت، براوەتە دەرەوەی وڵات، لەمیانەی گرێبەستی گەندەڵ، لەدوای ٢٠٠٣ەوە.

 

لە ڕیزبەندی ١٨٠ وڵات، عێراق پلەی ١٥٧ی گرتووە، واتە لە خراپترینەكانە، گەندەڵی لە عێراقدا لە دیاردەی تاكەكەسیەوە دەرچووە و دیاردەیەكی گشتیە، زۆربەی كوتلە پەرلەمانییەكان و لایەنە بەشداربووەكانی حكومەت، لە ئاستی وەزیر و كاربەدەستان بە گەندەڵییەوە گلاون.

 

بەپێی ڕاپۆرتێك لە ساڵی ٢٠٢١دا كە لەلایەن لیژنەی دەستپاكییەوە دەرچووە، نزیكەی ٥٢ وەزیر و پلە باڵا، یاداشتی ئاگاداركردنەوەیان بۆ دەرچووە، هەروەها نزیكەی ٤٩١ ئاگاداركردنەوە دەركراوە لە دژی ٣٢٩ لە گەورە بەرپرسان و پلە تایبەتەكان.

 

لە ساڵی ٢٠١٥ەوە زەرەر و زیانەكانی عێراق لە پرۆژە وەهمیەكاندا، نزیكەی ٣٠٠ ملیار دۆلار بووە، بە شێوەیەكی كرداری لە گەنجینەی دارایی عێراقەوە ڕاكێشراوە، زۆربەی ئەم پارانە چووەتە گیرفانی لایەنە سیاسیەكانەوە.

 

کەرت تایبەت دۆخی عێراقی خستووەتە قەیرانەوە

لە ئێستادا خزمەتگوزارییە گشتییەكانی ئاو و كارەبا و تەندروستی و ڕێگاوبان، لە نزمترین ئاستدایە و بەدەستهێنانی پێداویستیەكانی ژیان لەلای تاك و خێزانی عێراقی بە سەختی دەستدەكەون، سەرەڕای بەرزی ئاستی گشتی نرخەكان.

 

ئەوەی زیاتر بارودۆخی تاكی عێراق و هەرێمی بە ئاڕاستەی هەژاری بردووە، بەتایبەتكردنی زۆربەی سێكتەرەكانی ژیانە وەك "كارەبا، ئاو، نان، سوتەمەنی، گواستنەوەو گەیاندن، تەندروستی، پەروەردەو فێركردن و خوێندن بە هەموو قۆناغەكانییەوە، كشتوكاڵ، بازرگانی، نەوت و گاز.......هتد" بەبێ ئەوەی لانی كەمی بژێوی تاك مسۆگەر بكرێت و دڵنیایی تەندروستی بۆ تاك مسۆگەر بكرێت، هەموو چەمكەكانی ژیان ڕادەستی كەرتی تایبەت كراوە، بەشێوەك كەرتی تایبەت توانای دارایی لە حكومەت زیاترە، لەكاتێكدا دەسمایەی ئەم سەرمایەدارە قەبانە لە خاك و ئاو و هەوا و سەرزەوی و ژێرزەوی ئەم ووڵاتەوە سەرچاوەی گرتووە.

 

گەندەڵی لەناو نەچووە و بەردەوامە

ساڵانێكە لە کۆبوونەوە سیاسی و حکومیەکاندا باسی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەكرێت، تا وای لێهاتووە كە زۆرێك لە دامەزراوەكانی دەوڵەت هۆكاری شكستی خۆیان بۆ ئەو بابەتە بگەڕێننەوە، هەربۆیە گەندەڵی بووەتە دیاردە و لای هیچ بەرپرس و سەرکردەیەک لە شەرمدا نەماوەتەوە.

 

دۆسیەكانی گەندەڵی لە عێراق ئاڵۆزن، لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراقەوە سەرەڕای بوونی دەستەی نەزاهە و دامەزراوەی تری چاودێری، نەتوانراوە گەندەڵی لەناو ببرێت، هەر ئەوەش وایكرد كە حەسەن یاسری سەرۆكی دەستەی دەسپاكی عێراق لە ٢٠١٨دا دەست لەكاربكێشێتەوە بەوهۆیەی كە حكومەت لە ١٢ هەزار دۆسیەی گەندەڵیدا، تەنیا ڕێوشوێنی لە ١٥٪ی دۆسیەكان وەرگرتووە كە ڕەوانەی دادگایان كردوون.

 

لە كۆتای ٢٠١٨ پێكهاتنی ئەنجومەنی باڵای نەهێشتنی گەندەڵی لە عێراق ڕاگەیاندرا، هاوكات بوو لەگەڵ پابەندبوون بە پڕۆگرامی حكومەتی نوێ كە پەرلەمانی دەنگی لەسەردا، بەشێك لە سیاسەتمەدارانی عێراق ستایشی ئەو هەنگاوەیان كرد، بەڵام ئەویش تەنها هەنگاوێکی شێوەیی بوو بە کردار هیچ ئەنجامێکی نەبوو.

 

لە کۆتا ئاماریدا دەستەی دەستپاکی عێراق رایگەیاند کە لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا، ٤٠ فەرمانی دەستگیرکردن و بانگھێشتکردن بۆ لێکۆڵینەوە، بەتۆمەتی گەندەڵی بۆ ژمارەیەک بەرپرسی باڵا دەرکراوە، ئەوەش دەرخەری ئەو ڕاستیەیە لە عێراق گەندەڵی تێیدا زیادیکردووە و سەرەڕای لێکۆڵینەوە و دەرخستنی، گەندەڵی و نەبوونی خزمەتگوزاری و خزمەت نەکردنی هاوڵاتیان بووەتە پێناسەی ئەو وڵاتەی کە ژێر زەوییەکەی پڕە لە نەوت.