Navenda Nûçeyan – Sembola têkoşîna hezaran salan a jinan a 8’ê Adarê li dijî fermana tundî, kuştin, tacîz, destavêtin û metîngeriyê didome. Dema ku pergala ku jinê kole dike bi her awayî ji aliyê desthilatdaran ve tê xwestin bê parastin, serhildana jinan jî mezin dibe. Dewleta îktîdar ku îro bi hemû hovîtiya xwe hewl dide şopên berê bidomîne, ji bo jinan di nava sînorên malê de bihêle zextên xwe zêde dike. Lê belê, tiştek heye ku divê neyê ji bîr kirin ew jî guhertina jinê ya vê sedsalê ye.

Di pêvajoya pergala kapîtalîst de ku jin weke 'pêşverû' û 'azadîxwaz' dihate propagandakirin, ji çalakiyên yekemîn ên rêxistinbûyî yên jinan heta 8'ê Adarê pêvajo çawa pêş ket?

Yekemîn çalakiyên birêxistinkirî

Di qonaxa kapîtalîst a pergala serdest a mêr de jinan weke yek ji rêyên berteka serdemê dest bi “daxwaznameyên” pirsgirêkên xwe kirin. Van serhildanan di rêxistinkirina jinan de rolek berbiçav lîstin. Yek ji yekem kiryarên organîzekirî yên jinan daxwaznameya wan a ji Parlamentoya Civaka Navnetewî re di sala 1642 de li dijî Papatiyê bû. Di wê demê de jin li dijî zilma oldaran derdiketin û dixwestin bi mêran re bibin yek.

'Em bi kêfa xwe derdikevin rê’

Daxwaznameya duyemîn a jinan di sala 1647 de ji hêla "Keçên Xizmetkar" ve hate dayîn. "Keçên Xizmetkar" li dijî zext û saetên dirêj ên li malên ku lê dixebitîn nerazîbûn nîşan da. Di wê daxwaznameyê de jinan daxwazên xwe wiha anîn ziman:

"Daxwaza me ew e ku em deriyên xwe ji heştê sibehê heya nehê danê êvarê roja Sêşema duyemîn a her mehê bigrin, heya ku karekî awarte hebe ku hewce bike ku deriyê metbexê vekirî bimîne, da ku em karibin rojek azad bi aramî derbas bikin. Ji ber ku jinên bajarê me ew qas baş in ku dikarin her tiştê awarte bikin û me di rojek baran de li ser kar bihêlin... lewra bila qet baran, befr û berf nebare, ba neyê; Em bi dilê xwe kirasê xwe hildigirin û li gor kêfa xwe diçin rê.”

'Hûn difikirin ku em bêaqil in?'

Di heman salê de ji bo jineke girtî vê carê Lilburne serbest bê berdan serlêdan hat kirin. Li wir jî jinan gotin, “Ew di çavê we de ew qas bêqîmet in ku hûn layiqî daxwaznameyên me an temsîlkirina pirsgirêkên me ne… Ma hûn difikirin ku em ew qas gêj û ehmeq in ku em fêhm nekin an jî fêm nekin ku ew parastina qayîm a aramî û nîzama me ye. rojane bi darê zorê û bi hêzeke rasthatî tê qulkirin û pêlkirin? Ma hûn hêvî dikin ku em di malên xwe de rûnin, dema ku mêr ji nav nivînên xwe têne rakirin û leşkeran ji malên wan digirin, ji tirsa ku bi jin, zarok û malbatên xwe re helak bibin? Ma em li malê rûnin û tiştek nekin?”

Jinan guhertin û mafên xwe dixwestin

Her çiqas jiyan bi destên jinan di her qadê de ava bûbe jî, bidestxistina mafên xwe ne hêsan bû. Wekhevî li aliyekî, jin di qanûnan de jî hatin paşguhkirin. Li Fransaya ku di nava Komuna Parîsê de dijiya û yek ji welatên herî pêşketî yên cîhanê dihat hesibandin jî, di salên 1960î de qanûnên paşverû yên Napolyon serdest bûn. Jin ne xwediyê mafê milkiyetê bûn. Bi rastî jî çawa ku îro li hinek cihan xwedîkirina zarokan di destê bav de bû, kurtaj qedexe bû. Meaşê jinên karker ji mêrên ku heman karî dikirin kêmtir bû. Karê jinan bi destûra mêrê xwe ve girêdayî bû. Lê helbet jinan guhertin û mafên xwe dixwestin. Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê ku bingeha Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan ava kir, li Meclîsa Neteweyî ya Fransayê ya bi Şoreşê hat avakirin hate xwendin. Di vê nivîsê de Olympe De Gouges ku got ku peyva mirov (homme) tenê mêran penase dike, Di sala 1791 de, wê danezana "Jin û Mafên Hemwelatiyên Jin" weşand ku di dîroka mirovahiyê de yekem beyana mafên jinan e. Olympe De Gouges "Wekheviya Zayendî" parast û bêhesasiyeta Şoreşa Fransayê ya li hemberî jinan rexne kir. Olympe De Gouges ku bi têkoşîna xwe ya bêhempa navê xwe di dîrokê de nivîsand, di sala 1793'an de ji ber "Deklarasyona Mafên Jinan" a ku nivîsandibû cezayê darvekirinê lê hat birîn. Lê belê îmzeya wê ya di dîrokê de ji bo jinan bû destkeftiyeke girîng. 

Berxwedana Keçên Fabrîqeyê

Karkerên jin li Fabrîkaya Pembû ya Lowell a li Massachusettsê di sala 1834’an de wekî Keçên Febrîqeyê hatin penasekirin. Karkerên jin li dijî birîna mûçe li ber xwe dan. Berxwedana wan bû pêşenga pêlên grevê ku wê di salên pêş de jî bidomin. Şert û mercên xebatê yên Keçên Fabrîqeyê ji koletiyê ne cuda bû. Karkerên jin ên ku ronahiya rojê nedidîtin, hefteyê 73 saetan dixebitîn û li hostelên derdora kargehê dimînin û "kirê" didin. Bi ser de jî, zexteke giran a olî li ser wan hebû. Pirtûka Destana Lowell Factory got ku "jinên ku neçin xizmeta dêrê û ne exlaqî ne, dê neyên xebitandin." Jinan dema xwestin ji sedî 15 mûçeyên xwe kêm bikin, biryara grevê dan. Grev bi ser neket, lê ev gav ji bo wan pir girîng bû.

'Ji bo xebata wekhev heqdestek wekhev'

Piştî vê serpêhatiya grevê ya yekem, kargehên Lowell di sala 1836 de, dema ku karkeran dixwest kirêya hostelê zêde bikin, bûn şahidê protesto û grevên nû yên karkerên jin. Lê vê carê jinan dema kirêkirinê paşve kişandin. Piştî rêze protesto û grevên 1845’an, gelek kes hatin cem hev û Komeleya Reforma Kedê ya Lowell (LFLRA), yekemîn komeleya jinên karker ên Dewletên Yekbûyî ava kirin. Têkoşîna Keçên Fabrîkayê di têkoşîna jinên kedkar ên li Amerîkayê de xala zivirînê nîşan da. Jinan kedkarên hemû Amerîkayê îlham kirine. Daxwaza mûçeya wekhev a ji bo karê wekhev ji hêla karkerên jin ve ji kargehên Lowell's li seranserê welêt belav bû.

8’ê Adarê hat qebûlkirin

Di 8’ê Adara 1857’an de li bajarê New York ê DYA’yê 40 hezar karkerên tevnsaziyê bi daxwaza şert û mercên xebatê dest bi grevê kirin. Di şewata ku polîsan êrîşî karkeran kir de 129 karkerên jin jiyana xwe ji dest dan û karker di kargehê de asê man. Zêdeyî 10 hezar kes beşdarî merasîma cenazeyê karkeran bûn.

Di 26-27 Tebaxa 1910’an de, li bajarê Kopenhag a Danîmarkayê, di civîna girêdayî Enternasyonala II. a jinan de (Konferansa Jinên Sosyalîst a Navnetewî) yek ji pêşengên Partiya Sosyal Demokrat a Elman Clara Zetkîn pêşniyar kir ku 8'ê Adarê ji bo bîranîna jinên karker ên di 8'ê adara 1857'an de di şewata fabrîqeya tekstîlê de jiyana xwe ji dest dan, wekî "Roja Jinê ya Navneteweyî" were bibîranîn. Ev pêşniyar bi yekdengî hate qebûlkirin.

Enternasyonala II. û jin

II. Kongreya Enternasyonal a ku di sala 1889'an de pêk hat, mijara azadiya zayenda bindest xist rojeva xwe û di kongreyê de jiyana febrîqeyê ya jinan, nirxandin û yekkirina têkoşîna wan a herêmî, rêxistina navneteweyî ya jinên sosyalîst û çawaniya çareserkirina pirsgirêkan di vê çarçoveyê de hatin nîqaşkirin. Clara Zetkin van nîqaşan organîze kir. Ev nîqaş weke rawestgeheke girîng a têkoşîna jinê ketin dîrokê. Di sala 1907’an de li Stutgartê Yekemîn Konferansa Jinên Sosyalîst a Enternasyonal hat organîzekirin. Ji 15 welatan 59 jin beşdarî konferansê bûn.

Duyemîn Konferansa Jinên Sosyalîst a Navneteweyî

Di sala 1910’an de li Kopenhagê Konferansa Jinên Sosyalîst a Duyemîn a Navneteweyî hat lidarxistin. Di konferansê de li ser mijarên hilbijartina giştî û ewlehiya kar ji bo jinan nîqaş hatin kirin. Di civînê de pêşniyar hat kirin ku 8'ê Adarê weke Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê bê ragihandin û her sal were pîrozkirin. Di konferansê de bi pêşniyara Clara Zetkîn biryar hat girtin ku her sal rojek weke roja têkoşîna jinan a cîhanê were pîrozkirin. Bi vî rengî 8'ê Adarê weke Roja Jinên Kedkar a Cîhanê hate qebûlkirin. Ji wê demê ve 8'ê Adarê bûye rojeva navneteweyî. 8'ê Adarê sala 1913'an li Petersburgê veguherî çalakiya girseyî.

Neteweyên Yekbûyî qebûl kir

Di rastiyê de ji bo 8'ê Adarê ya ku hatiye roja îro jî dîrok nehatiye diyarkirin. Jin her tim di biharê de hatin bîranîn. Di sala 1921’an de di 3’emîn Konferansa Jinan a Navneteweyî ya li Moskowayê (3’emîn Civîna Navnetewî ya Partiyên Komunîst) hat lidarxistin de biryara 8’ê Adarê hat dayîn. Roja Jinan a Cîhanê ku di navbera Şerê Cîhanê yê Yekem û Duyemîn de li hin welatan hat qedexekirin, dema ku di dawiya salên 1960'î de li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê dest bi bibîranînê kir, bi xurtî derket pêş. Piştre Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî di 16’ê Kanûna 1977’an de 8’ê Adarê wekî “Roja Jinê ya Navneteweyî” qebûl kir.