ناوەندی هەواڵ- کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکانی سەر سنووری نێوان مەلاوی و زامبیا ڕووبەڕووی قەیرانێکی نوێ دەبنەوە، دوای ئەوەی زیاتر لە ٢٦٠ فیل گواستراونەتەوە بۆ ناوچەکە وەک بەشێک لە پڕۆژەی پاراستنی ئاژەڵە کێوییەکان. ئەم گواستنەوەیە کارەساتباری لەسەر ژیانی دانیشتووانی ناوچەکە دروستکردووە.

 

بەگوێرەی پارێزەرانی هاوڵاتیانی نیشتەجێکە،  گەیشتنی فیلەکان بەلایەنی کەمەوە ١٢ هاوڵاتی کوشتەن و ژمارەیەکی دیکەش بریندار بوون، جگە لەوەی کشتوکاڵ و موڵکیان وێران بووە، بارودۆخی ژیانی هەزاران هاوڵاتی خراپتر کردووە.

 

ڕێوشوێنی یاسایی دژ بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان

کۆمەڵگە زیانلێکەوتووەکان کە هەندێکیان لە نزیک پارکی نیشتمانی کاسانغۆ لەسەر سنووری نێوان هەردوو وڵات دەژین، سکاڵایان لە دژی سندوقی نێودەوڵەتی ژیانی کێوی تۆمار کردووە کە یارمەتی گواستنەوەی فیلەکان دەدات بۆ ناوچەکە.

 

بەگوێرەی دەزگای یاسایی بەریتانی 'لی دای' کە نوێنەرایەتی ژمارەیەک لە دانیشتووان دەکات، زیانلێکەوتووان دەڵێن :ژیانیان مەترسی لەسەر هەیە بەهۆی هێرشی فیلەکان بۆ سەر ماڵ و کێڵگەکان بۆ گەڕان بەدوای خواردن و ئاودا.

 

لە مانگی تەمموزی ٢٠٢٢، رێکخراوەکە ٢٦٣ فیلی لە پارکێکی نیشتمانی بچووکی پڕ لە ئاژەڵەوە گواستەوە بۆ پارکی کاسانغۆ کە بەهۆی ڕاوکردنی نایاساییەوە ژمارەی فیلەکان کەم دەبووەوە.

 

ئامانج لە ئەم هەنگاوە کەمکردنەوەی فشاری سەر پارکە بچووکەکە و بەهێزکردنی جۆراوجۆری ئاژەڵەکانی کاسانغۆ بوو.

 

لەگەڵ ئەوەشدا، فیلەکان کە هەندێک لە گەورەترین ئاژەڵە کێوییەکان، پابەند نەبوون بە سنوورە دەستکردەکان و چوونە ناو ناوچەکانی نزیکەوە و بەروبوومەکانیان وێران کرد و زیانیان بە ماڵ و موڵکی هاوڵاتیانی گەیاند.

 

کاریگەری کارەساتەکە لەسەر کۆمەڵگە ناوخۆیی

بەگوێرەی رێکخراوە ناوخۆییەکان، زیاتر لە ١١ هەزار هاوڵاتی بەهۆی ئەم ململانێیەی مرۆڤ و ئاژەڵەوە زیانیان بەرکەوتووە.

 

ڕاپۆرتەکان وێرانکردنی دانەوێڵە و موڵک و ماڵ و برینداری و گیانیان تۆمار کردووە.

 

هەروەها زیانی دارایی بە کۆمەڵگەکە بە ملیۆنەها دۆلار خەمڵێندراوە ،زۆرێک لە دانیشتووان ناتوانن بژێوی خێزانەکانیان دابین بکەن.

 

ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە، داوا دەکەن سندوقی نێودەوڵەتی ژیانی کێوی ڕێوشوێنی پێویست بگیرێتەبەر بۆ چارەسەرکردنی ئەو زیانانەی پێیان گەیشتووە.

 

ئەگەر وەڵامیان نەداتەوە، پارێزەرەکان پلانیان هەیە لە دادگایەکی بەریتانیا سکاڵا لە دژی ڕێکخراوەکە تۆمار بکەن.

 

ڕۆڵی سندوقی نێودەوڵەتی ژیانی کێوی

سندوقی نێودەوڵەتی ژیانی کێوی نیگەرانی خۆی دەربڕی لەو زیانانەی کە بەهۆی ناکۆکی مرۆڤ و ئاژەڵەوە لەو ناوچەیەدا کەوتوون، بەڵام نکۆڵی لەوە کرد کە ڕۆڵی هەبووبێت لەو ڕووداوە نەرێنیانەی دوای گواستنەوەی فیلەکان ڕوویانداوە.

 

ڕێکخراوەکە جەختی لەوە کردەوە کە ڕۆڵیان  سنووردارە لە دابینکردنی پاڵپشتی دارایی و تەکنیکیدا، بەرپرسیارێتی تەواوی بەڕێوەبردنی پارکە نیشتمانییەکان و ئاژەڵە کێوییەکان لە مەلاوی دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی مەلاوی.

 

ئاستەنگەکانی پاراستنی ژیانی کێوی

ئەم بابەتە ئەو ئاستەنگانە دەردەخات کە ڕووبەڕووی زۆرێک لە وڵاتانی ئەفریقا دەبنەوە، لە هاوسەنگی پاراستنی ئاژەڵی کێوی و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ.

 

لەم ساڵانەی دواییدا، ژمارەی فیلەکان لە هەندێک ناوچەی ئەفریقا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیکردووە بەهۆی هەوڵە سەرکەوتووەکانەوە، بەڵام ئەم زیادبوونە بۆتە هۆی دروستبوونی گرژی نوێ لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵدا.

 

فیلەکان دەتوانن ڕۆژانە ١٥٠ کیلۆگرام ڕووەک و ٢٠٠ لیتر ئاو بخۆن، دەتوانن زیانێکی گەورە بە زەوییە کشتوکاڵییەکان بگەیەنن، تەنانەت بیرەکان و عەمبارەکانیش لەناوببەن لە گەڕان بەدوای خۆراک و ئاودا.

 

ژیانی کێوی یان مافەکانی مرۆڤ؟

فشارەکان لەسەر حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان زیاد دەبێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک کە هاوسەنگی نێوان پاراستنی ئاژەڵە کێوییەکان و پێداویستییەکانی ئەو کۆمەڵگەیانەی کە مەترسی زیانی گەورەی ئاژەڵە کێوییەکانیان لەسەرە.

 

ئەم حاڵەتە لە مەلاوی و زامبیا پرسیاری گرنگ دەخاتە ڕوو سەبارەت بەوەی چۆن دڵنیابین لەوەی پرۆگرامەکانی پاراستنی ئاژەڵان نابنە هۆی ئازار بۆ مرۆڤەکان کە لە هەمان ژینگەدا دەژین.

 

لەگەڵ زیادبوونی ململانێی مرۆڤ و ئاژەڵ لە وڵاتی ئەفریقا، سیاسەتی هاوسەنگ و هەماهەنگی زیاتر لە جاران پێویستە.