ناوەندی هەواڵ

 

زەریاکان ٪٥٠ی ئەو ئۆکسجینە بەرهەمدەهێنن کە پێویستمانە، ٪٢٥ی هەموو دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژن و ٪٩٠ی گەرمی زیادە گلدەدەنەوە کە بەهۆی دەردانیەکانەوە دروستدەبن، زەریاکان تەنها "سییەکانی هەسارەکە"مان نین، بەڵکو گەورەترین "نقومبوونی کاربۆن" و پارێزەرێکی گرنگە لە بەرامبەر کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا.

 

زەریا ڕۆڵێکی بنەڕەتی دەگێڕێت لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی و سەقامگیرکردنی کەشوهەوای زەوی، بەڵام زیادبوونی دەردانی گازی گەرمخانەیی کاریگەری لەسەر تەندروستی زەریاکان دروستکردووە، کە دەبێتە هۆی گەرمبوونەوە و ترشبوونی ئاو و گۆڕانکاری زیانبەخش بۆ ژیان لەژێر ئاو و لەسەر وشکانی، کەمکردنەوەی توانای زەریاکە بۆ هەڵمژینی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و پاراستنی ژیان لەسەر هەسارەکە دروستدەکات.

 

چەند هۆکارێک هەن کە ئەرکی پاراستنی زەریاکان ڕووندەکاتەوە، چونکە باشترین هاوپەیمانن لە چارەسەرکردنی گۆڕانی کەشوهەوادا، لەوانە؛

 

سوودەکانی داری مەنگۆڕ و بەردە مەرجانییەکان

شوێنی نیشتەجێبوون لە زەریاکان وەکو چیمەنی دەریایی و مەنگۆڕ، لەگەڵ تۆڕە خۆراکییە پەیوەندیدارەکانیان، دەتوانن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەواوە بە ڕێژەیەکی چوار هێندە زیاتر لە دارستانەکانی سەر وشکانی ئاڵوگۆڕ بکەن، توانای دارستانەکانی مەنگۆڕ بۆ گرتن و هەڵگرتنی کاربۆن وایان لێدەکات بەهایەکی زۆریان هەبێت لە بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوادا.

 

دارستانەکان لە ڕیزبەندی دەوڵەمەندترین ئیکۆسیستەمەکانی کاربۆنن لەسەر هەسارەکە، بە تێکڕا هەزار تۆن کاربۆن لە هەر هێکتارێک سەر زەوی و خاکی ژێرەوەیاندا هەڵدەگرن. جگە لەوەش ئەم ئیکۆسیستەمانە تەندروستی ماسییەکان ڕادەگرن و کوالێتی ئاو باشتر دەکەن و پاراستنی کەناراوەکان لە لافاو و زریانەکان دابین دەکەن.

 

بەردی مەرجانی لە بەنرخترین ئیکۆسیستەمەکانە لە ڕووی ئیکۆلۆژی و ئابوورییەوە لەسەر هەسارەکەمان، هەرچەندە کەمتر لە ٠.١٪ی زەریاکانی جیهان دەگرێتەوە، بەڵام پاڵپشتی زیاتر لە ٪٢٥ی جۆراوجۆری زیندوویی دەریاییەکان دەکات، لە ڕێگەی پاراستنی کەناراوەکان و ماسییەکانەوە خزمەت بە تا یەک ملیار کەس دەکات، هەروەها سەرچاوەی دەرمانە و سەرچاوەیەکی بەدەستهێنانی داهاتی گەشتیارییە.

 

توانای وزەی دەریایی و با

زەریا سەرچاوەیەکی گەورەی وزەی نوێبووەوەیە - بای دەریایی و وزەی دەریایی، لە سەرچاوە سروشتییەکانەوە وەرگیراون وەک با و ئاو و مەل و با، کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن یان گازی گەرمخانەیی دیکە دەرناکەن و ببنە هۆی گەرمبوونی جیهان.

 

وزەی بای دەریایی بەهۆی ڕۆیشتنی هەوایەکەوە دروستدەبێت کە بەناو تۆرباینەکانی بادا دەڕوات کە بە شێوەیەکی میکانیکی مۆلیدەی کارەبایی بەکاردەهێنن، تەکنەلۆژیای وزەی با کە هەزاران ساڵە بەکاردەهێنرێت، لە چەند ساڵی ڕابردوودا پەرەی سەندووە و گەورەترین قەبارەی کارەبا بەرهەم دەهێنێت، وزەی با دەتوانێت زیاتر لە یەک لەسەر سێی پێداویستییەکانی وزەی جیهانی دابین بکات و دەبێتە یەکەم سەرچاوەی وزە لە جیهاندا. دانیمارک یەکەم وڵات بوو لە جیهاندا کە کێڵگەیەکی بای دەریایی دروستکرد.

 

سیستەمی وزەی دەریایی وزەی جوڵەیی و گەرمی ئاوی دەریا، شەپۆل بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا یان گەرمی بەکاردەهێنێت، سیستەمی وزەی دەریایی هێشتا لە قۆناغی سەرەتایی گەشەکردندایە، لەگەڵ کۆمەڵێک نموونەی سەرەتایی ئامێرەکانی شەپۆل و جوڵەی مەل و با کە لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت، توانای تیۆری وزەی دەریایی زۆر لە پێداویستییەکانی ئێستای وزەی مرۆڤ زیاترە و دەبێتە پارێزەری گۆڕانی کەشوهەواش.

 

بارهەڵگرە ئاوییەکان وزەی گەرمخانەیی دەردەکەن

نزیکەی ٪٩٠ی بازرگانی جیهانی لەڕێگەی بارهەڵگری دەریاییەوە دەگوازرێتەوە، کە نزیکەی ٪٣ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی پێکدەهێنێت، کەمکردنەوەی دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە کەشتییەکانەوە بۆ سفر تا ساڵی ٢٠٥٠ لە بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوادا زۆر گرنگە، ئەمەش واتە گواستنەوە لە سووتەمەنی بەردینی تەقلیدییەوە بۆ سەرچاوەی وزەی نوێ و سفر دەردانی وەک هایدرۆجین، ئامۆنیا، مێتانۆل یان با.

 

جێی ئاماژەیە، زیاتر لە ٦٨٠ ملیۆن کەس کە نزیکەی ٪١٠ی دانیشتوانی جیهانن، لە ناوچە نزمەکانی کەنار دەریاکاندا دەژین. کۆمەڵگە زۆر لاوازەکان لە ناوچە نزمەکان، لەنێویاندا دوورگە بچووکەکان، قورسایی گۆڕانی کەشوهەوا لە ئەستۆ دەگرن، چونکە ئەگەری مردنیان بەهۆی لافاو و زریانەکانەوە ١٥ هێندە زیاترە بە بەراورد بە ناوچە کەم لاوازەکان، بۆیە پاراستنی گۆڕانی کەشوهەوا و بەتایبەت کاریگەرییەکان لەسەر زەریاکان دەتوانێت ژیانی ئەو دانیشتوانە بە پارێزراوی بهێڵێتەوە.