ناوەندی هەواڵ

 

کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ٢٢ ساڵ لەمەوبەر ڕایگەیاند کە ٦ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێک ڕۆژی جیهانی ڕێگریکردن لە بەکارهێنانی ژینگە لە جەنگ و ناکۆکییە سەربازییەکاندایە و جەختی لەوە کردەوە، ژینگەیەکی تەندروست گرنگە بۆ بەدیهێنانی ئاشتی و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی ململانێی چەکداری.

 

لە ماوەی شەش دەیەی ڕابردوودا ناکۆکییەکان پەیوەست بوون بە بەکارهێنانی ژینگەوە و دەرفەتەکان بۆ ئەوەی زیاد بکەن کاتێک دێتە سەر سەرچاوە سروشتییەکان، بەڵام زۆرجار ژینگە زیانبەرکەوتوویەکی ڕانەگەیەنراوە لە جەنگدا.

 

"تەقەمەنی و کانزا قورسەکان دەبنە لەناوچوونی بەکتریای سوودبەخش"

لە زۆربەی ڕاپۆرتەکاندا بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگە دەریخستووە کە بەلایەنی کەمەوە ٤٠%ی ناکۆکییەکان و جەنگەکانی جیهان لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا چڕبوونەوە بەهۆی بەکارهێنانی ژینگە و سەرچاوە سروشتییەکانەوە بووە کە پاڵپشتی بژێوی ژیان و سیستەمی ژینگەیی دەکەن، هەروەک تەقەمەنی و کانزا قورسەکان کە پلەی گەرمییان لە دوو هەزار زیاترە، دەبنە هۆی هەڵمبوون و لەناوچوونی ماددەی ئەندامی لە خاکەکەدا و بەم شێوەیە پیتێنییان لەدەست دەدات و کۆتایی بە هەمەچەشنی بایۆلۆجی دەهێنێت بەهۆی لەناوچوونی بەکتریای سوودبەخش کە یارمەتی دروستبوونی خاک و گەشەی ڕووەک دەدات.

 

زۆرجار ژینگە زیانبەرکەوتووی جەنگە، جا بەهۆی وێرانکارییەکی بەمەبەست بێت یان زیانی لاوەکی، یان لەبەر ئەوەی حکومەتەکان ناتوانن کۆنترۆڵی ماددە سروشتییەکان بکەن لە ماوەی جەنگدا، دەبێتە هۆی بەکارهێنانی هەڵە و بێ جیاوازی.

 

دەزانرێت کە ژمارەیەکی زۆر لە جەنگ و ململانێکان لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دامەزراوە سەربازییەکاندایە کە گەیشتوونەتە ناوچەیەک لە نێوان ١-٦%ی زەوی و دەریاکان لە هەموو جیهاندا، ئەم دامەزراوانە سەرچاوەی وزە و کانزا و ئاو بە بڕێکی زۆر بەکاردەهێنن و دەبنە هۆی ژاوەژاو و پیسبوون، چونکە بڕێکی زۆر لە پاشەڕۆی کیمیایی بەرهەم دەهێنن، بەتایبەتی گازی دوانەئۆکسیدی کاربۆن، هەر هێرشێک بۆ سەر ئەم دامەزراوانە دەبێتە هۆی کارەساتی سروشتی.

 

"لە جەنگی ڤێتنام ئەمریکا ڕووەکەکانی وشک کرد"

بۆ نموونە، جەنگی ڤێتنام کە نزیکەی ١٠ ساڵی خایاند، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ٢٠ ملیۆن گاڵۆن دژە مێرووی کیمیایی بەکارهێنا بۆ وشککردنی ڕووەک و درەختەکان بۆ ئەوەی ڕێگری لە سەربازەکانی ڤێتنام بکات خۆیان تێدا بشارنەوە، چونکە وڵاتەکەیان بە داپۆشینی ڕووەکی چڕ ناسراوە کە یارمەتییان دەدات خۆیان بشارنەوە، بەکارهێنانی ئەم ماددانە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی گیای نەخوازراو، ڕووەکەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیانیان بەرکەوتووە و نەگەڕاونەتەوە بۆ باری ئاسایی، سەرەڕای تێپەڕبوونی کاتێکی باش لەوەتەی دەستپێکردنی جەنگەوە و بووە هۆی ١٠ بۆ ١٥ ملیۆن گڕکان لەسەر ڕووی زەوی، جگە لە بۆماوەیی نائاسایی بۆ ١٧٠ جۆری باڵندە و ٥٥ جۆر شیردەر.  

 

تورکیا ئاوی فوڕاتی کەمکردەوەو دار زەیتوونەکانی بڕی

هەروەها تورکیا تێکڕای ئاستی ئاوی ڕووباری فوراتی نزمکردەوە، ئەمەش پێشێلکردنی ئاشکرای ئەو ڕێککەوتنەیە کە لەگەڵ سووریا واژۆکراوە، تیایدا تورکیا بەڵێنی داوە بەلایەنی کەمەوە ٥٠٠ مەتر سێجا لە چرکەیەکدا ئازاد بکات، بووە هۆی کارەساتێکی مرۆیی کە بووە هۆی هەڕەشەکردن لەسەر ژیانی زیاتر لە سێ ملیۆن کەس و ناوچەیەکی گەورەی زەوی کشتوکاڵی لە خزمەتگوزاری دوورخستەوە، هەروەها زیاتر لە چوار هەزار دار زەیتوونی بڕی و زیاتر لە ١٢ هەزار جۆری دیکەی دار لە ناوچەی عەفرینی داگیرکراو سووتاند و ئاوی ڕووباری فوراتی لەو ناوچانە بڕی کە داگیری کردبوو و بووە هۆی کارەساتێکی مرۆیی و ژینگەیی و کەشوهەوا.

 

جگە لە ژاوەژاو و پیسبوونی ژینگە، جەنگەکان بوونەتە هۆی ئاوارەبوونی خەڵک و نیشتەجێبوونیان لە کامپەکانی پەنابەران، کە سندوقی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP) پشتڕاستی دەکاتەوە کە ژمارەی ئەو درەختانەی کە لە کامپەکانی پەنابەران و دەوروبەریدا دەبڕدرێن ساڵانە لە نێوان ٢٠ بۆ ٢٥ ملیۆن درەختدایە، ئەمەش دەبێتە هۆی خراپبوونی ژینگەیی.

 

١.٤ ملیۆن کەس لە ئۆکراینا ئاوی خواردنەوەی پاریزراویان نییە

جەنگی ڕوسیا و ئۆکراینا بووە هۆی زیانێکی بەرفراوان بە دارستانەکان و سیستمی ژینگەیی زەوی و دەریایی، کە بووە هۆی پیسبوونی هەوا و ئاو و خاک لە ئۆکراینا بە ماددەی ژەهراوی، ئەم پیسبوونەش زیانێکی گەورەی بە بەرهەمهێنانی خۆراک گەیاندووە و نزیکەی ١.٤ ملیۆن کەس لە وڵاتەکە چیتر ئاوی خواردنەوەی پارێزراویان نییە و ٣٠%ی خاکەکەی بەهۆی ئاگرکەوتنەوەوە کاریگەری لەسەرە، یاسای وڵاتەکە ڕێگەی داوە بە دانانی هێڵی بۆرییەکان و ڕێگا خێراکان بەبێ پێداچوونەوەی ژینگەیی، هەروەها کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل دەتوانن ئامێرەکان بەرهەم بهێنن بەبێ گوێدانە ستانداردە ژینگەییە ئەوروپییەکان کە کۆمپانیاکانیان لە ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنی کاریگەری ژینگەیی بۆ وەبەرهێنانەکەیان ئازاد کردووە.

 

ژینگەی پیسی عێراق بووە هۆی نەخۆشی شێرپەنجە

کاتێک باس لە کاریگەری جەنگەکان لەسەر ژینگە دەکرێت، ژینگەی عێراق دێتە بیر کە پیسبوونی ئاڵۆزی لە خاک و هەوا و ئاودا بینی کە بووە هۆی نەخۆشی شێرپەنجەیی و شێواوی لە دایکبوون و نەزۆکی مرۆڤ لە جەنگی باکوور لە ماوەی شەستەکان و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، درەختەکان ڕیشەکێشکران بیری ئاو و دامەزراوە کشتوکاڵییەکان تێکشکێنران و خاکەکە تێکشکێنرا و لە جەنگی عێراق-ئێران کە لە هەشتاکاندا دەستیپێکرد، لە جەنگی دووەمی کەنداو لە سەرەتای نەوەدەکاندا، هێزەکانی عێراق لەنێوان ٤ بۆ ٨ ملیۆن بەرمیل نەوتیان ڕژاند بۆ ناو ئاوەکانی کەنداو و ٧٣٢ بیری نەوتیان سووتاند پێش ئەوەی لە کوێت بکشێنەوە.

 

لە یەمەن، جەنگ هەڕەشەی لەدەستدانی هەمەچەشنی بایۆلۆجی لە وڵاتەکەدا دەکات بەهۆی هەڵئاوسان و دەرئەنجامە ئابوورییەکانەوە، لە کاتێکدا ڕێژەی بەکارهێنانی دار زیادی کردووە زیاتر لە شەش ملیۆن درەخت لە سەرەتای جەنگەوە بەهۆی بەرزی نرخی گازی ناوخۆیی یان لەدەستدانی ئاوەوە بڕدراونەتەوە، کاریگەری لەسەر ئاوی ژێر زەوی و سیستمی کشتوکاڵی و هەمەچەشنی بایۆلۆجی هەیە و دەبێتە هۆی داڕمانی خاک و ناچارکردنی ئاژەڵ و باڵندەکان بۆ کۆچکردن،  بڕی ئەو ئاوەی کە خۆراک بە حەوزەکان و کانیاوەکان دەدات کەم دەبێتەوە، مەترسی لافاو و بارانی بەهێز کە ڕووەک و داڕمانی خاکی لێدەکەوێتەوە زیاد دەکات و لەدەستدانی هەمەچەشنی بایۆلۆجی دەبێتە هۆی ونبوونی ڕووەکی پزیشکی.

 

کاتێک باس لە دەوڵەمەندی ژێر زەوی و بەکارهێنانی دەکرێت لە جەنگ و ململانێکاندا، دەوڵەمەندی گرنگی ئەفغانستان کە تیشک دەخاتە سەر خواستەکانی هێزە گەورەکان بەتایبەتی دوای ئەوەی تاڵیبان کۆنترۆڵی دەسەڵاتی کرد، دێتە بیر و سەرەڕای دەوڵەمەندی وڵاتەکە لە ساماندا، ٩٠%ی خەڵکی ئەفغانستان لە ژێر هێڵی هەژاریدا دەژین بەهۆی چەندین ساڵ لە جەنگ و ناسەقامگیری درێژخایەن، ئەو ناکۆکییانەی کە وڵاتەکە ئەزموونی کردووە لەسەر بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەکان بووە هۆی چڕبوونەوەی شەڕەکان و دابەشبوونی ڕەگەزی و سیاسی بەجێهێشت و کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی تاڵیبان خواستی هێزە گەورەکانی لە سامانی وڵاتەکەدا زیاد کرد، لەوانە چین و پاکستان و ڕوسیا.

 

بە ڕەچاوکردنی پەیوەندی نێوان ژینگە و نەبوونی ئاسایش، پێویستە دەستپێشخەرییەکانی هاریکاری ژینگەیی یەکبخەین بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و ناسەقامگیری و ئاسایش، ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت لە دروستکردنی دیالۆگێک لە نێوان لایەنە ناکۆکەکاندا کە برەودان بە بنیاتنانی ئاشتی و سەقامگیرییەکی بەردەوامتر لەنێو خەڵکدا، بە قەدەغەکردنی لەناوبردنی بەروبوومی کشتوکاڵی و بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتییە بێ جیاوازی و زیاد لە پێویستەکان و هاندانی گرنگیدان بە کشتوکاڵی بەردەوام بۆ زەوی و مامەڵەکردنی گونجاو لەگەڵ ئاژەڵان و پاراستنی سەرچاوە سروشتییەکان، ئەمە دەتوانرێت بەدەست بهێندرێت بە دامەزراندنی ناوچەیەک کە پێشێل نەکراون یان هێرشیان نەکراوەتەسەر.