بێریڤان کەمال

گروپێکن لە خەڵکانێکی مەسیحی نەریتخواز کە کۆنترین و گەورەترین کۆمەڵگەی ئامیش'ن لە شاری لانکاستەر، لە ویلایەتی پێنسلڤانیایە لە نەتەوە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.

چیرۆکی کۆمەڵگەی ئامیش لە پەنسلڤانیا دەگەڕێتەوە بۆ چاکسازی سەدەی ١٦ لە ئەوروپا، کاتێک بزووتنەوەی "ئەنابپتیست" دروستبوو کە بزووتنەوەیەکی مەسیحییە شوێنەواری بنچینەکانی بۆ چاکسازی ڕیشەیی دەگێرێتەوە، لە نێو گرووپە ئەنابپتیستەکان شێوەیەکی سەرەکی ئامیش، برێترین، هوتەریتەکان و منۆنەیتەکان هەن.

 

ئەم کۆمەڵگە ڕۆحیانە بە کۆمەڵێک تایبەتمەندی بەناوبانگن وەک پاراستنی کلتوورە نەریتەکانیان و پیرۆزییەکانیان و دوورکەوتنەوە لە کۆمەڵگەکانی دەوروبەریان و سنووردارکردنی بەکارهێنانی پێشکەوتنەکانی سەردەم لەپێناو پاراستنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیان، هەروەها هەموو یەکشەممەیەک پەرستشەکان لە ماڵی ئەندامێک یان خێزانێک ئەنجام دەدرێت و هەمووان پێکەوە کۆدەبنەوە لەپێناو بەهێزکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و ڕۆحی تاکەکانی ناو کۆمەڵگەکە.

 

لە سەرەتای سەدەی ١٨ هاتونەتە پێنسلڤانیا بۆ دەربازبوون لەو چەوسانەوانەی لە ئەوروپا ڕووبەڕوویان دەبوویەوە، بە "پێنسلڤانیا هۆڵەندی" بەناوبانگە بەڵام ئاماژە نیە بۆ وڵاتی هۆڵندای ئێستا.

 

مێژووی نەتەوەی ئامیش

لە ساڵی ١٥٣٦ دا قەشەیەکی کاسۆلیکی گەنج لە هۆڵەندا بە ناوی "مننۆ سیمۆنس" چووە ناو بزووتنەوەی ئەنابپتیستەوە، نووسین و سەرکردایەتی زۆرێک لە گروپە ئەنابپتیستەکان یەکگرتوون، کە بە ناوی "منۆنەیتیس" ناونراون، لە ساڵی ١٦٩٣دا قەشەیەکی سویسری بە ناوی جاکوب عەمان لە کەنیسەی منۆنایت دروستبوو، کە شوێنکەوتووانی بە ناوی ئامیش ناودەبرێن، پێی وابوو پێویستە پابەندبن بە "وانە ئاینییەکانی مەسیح و پێغەمبەرەکەی" و دنیا و ژیانی ڕۆژانەیان خۆش بکەن کە وشەی ئامیش لە ناوی ئەوەوە وەرگیراوە.

 

هەرچەندە ئەو دوو گرووپە چەند جارێک دووبەرەکیان هەبووە، بەڵام کەنیسەکانی ئامیش و منۆنایت هێشتا هەمان بیروباوەڕیان هەیە لە ناوەڕۆک و بەهای ئاینەکەیان سەبارەت بە باپتیزم و نابەرامبەربوون و ئینجیلی بنەڕەتی.

 

نەتەوەی ئامیش لە سەرەتای سەدەی ١٨ەوە بۆ ماوەیەکی زۆرە لە ئەمریکا دەژین، بۆ دەربازبوون لە چەوسانەوەی ئایینی لە ئەوروپا و دۆزینەوەی زەوی بۆ کشتوکاڵ و کاری کێڵگە.

ئامیش و منۆنەیتس هەردووکیان لە پەنسلڤانیا جێگیر بوون یەکەم گروپی ئامیش لە ساڵی ١٧٢٠ یان ١٧٣٠ گەیشتنە ناوچەی لانکاستەر.

باوەڕیی نەتەوەی ئامیش

ئامیشەکانی پێنسلڤانیا پێیان وایە کە هاوئاهەنگی کۆمەڵگا لەلایەن بەها عەلمانییەکانی جیهانی مۆدێرنەوە هەڕەشەی لێدەکرێت، هەربۆیە کۆمەڵێک بەهای تایبەتییان هەیە بۆ دوورکەوتنەوە لە جیهانی مادی و مۆدێرن لەپێناو پاراستنی ئاکاری تاکەکانی کۆمەڵگە، وەک شێوازی جلوبەرگی سادەیان و قەدەغەکردنی نمایشکردنی وێنەی کەسی.

 

پارێزگاریکردن لە جلوبەرگی تایبەتی خۆیان یەکێکی ترە لە تایبەتمەندییەکانی ئامیش هەندێک  لە گروپەکانی دیکە سنوردار کراون بە ڕەش و سپی لەکاتێکدا هەندێکی تر ڕێگە بە ڕەنگەکانی دیکەش دەدەن.

 

زۆربەی گرووپەکانی ئامیش لە خاوەنداریکردن لە ئۆتۆمبێل و لێدانی کارەبا لە هێڵەکانی گشتی و بەکارهێنانی ئامێری کێڵگە و خاوەنداریکردن لە تەلەفزیۆن و ڕادیۆ و کۆمپیوتەر و ئامادەبوون لە ئامادەیی و کۆلێژ و چوونە ناو سوپا و دەستپێکردنی جیابوونەوە قەدەغە دەکەن تەنها بە پێی یاساکانی ناو کۆمەڵگەکە نەبێت.

 

ئەوان پێیان وایە تەکنەلۆجیا وەک خودی خۆی خراپ نیە، بەڵام لەو بڕوایەدان کە توانای ئەوەی هەیە کە بەهاکانی کۆمەڵگە تێکبدات ئەگەر بەو شێوەیەی پێویستە بەکارنەهێندرێت، بەڵکو پێیان وایە تەنها بۆ ئاسانکاری و بەڕێکردنی کارەکانی ڕۆژانە بەکاردەهێندرێت.

 

دەربارەی بەکارنەهێنانی ئۆتۆمبیل پێیان وایە بە هێنانی جوڵەی زیاتر کۆمەڵگەکە لێکدەکێشنەوە، کە پەیوەندی ناوخۆییان تێکدەدا گواستنەوە بە ئەسپ و عەرەبانە کۆمەڵگەکە لە بنکە جوگرافیە ناوچەییەکەیدا لە لەنگەردا هێشتەوە.

زمانی قسەکردنی نەتەوەی ئامیش

بە زاراوەیەکی ئەڵمانی کۆن قسە دەکەن، بە هۆی گۆشەگیری ئەو نەتەوەیەوە زمانەکەیان لە زمانی ئەڵمانی ئێستا زۆر جیاوازترە و لە لایەن ئینگلیزەکانی دانیشتوانی دەوروبەرییەوە کاریگەری هەبووە، هەندێکی دیکە لە ئامیشەکان بە زاراوەیەکی سویسری- ئەڵمانی قسەدەکەن.

 

نەتەوەی ئامیش لە کوێ دەژین

لەگەڵ کشتوکاڵکردن لە ناوەندی ژیانیان و دانیشتوانەکەیان بە خێرایی بە هۆی خێزانە گەورەکانەوە فراوان دەبن، نەتەوەی ئامیش نیگەرانن لە جیهانی مۆدێرنەی دەوروبەرییان، هەمیشە بەدوای زەوییەکی نوێ و دوور لە ناوچە شارنشینەکاندا دەگەڕێن، دوای ئەوەی سەرەتا لە ئۆهایۆ جێگیر بوو، ئەوان ئێستا لە ٣٠ ویلایەت و هەروەها کەنەدادان، ئۆهایۆ گەورەترین ژمارەی دانیشتوانی ئامیشی هەیە، بەدوایدا ویلایەتی پەنسلڤانیا و ئیندیانا.

 

گەشەسەندنی نەتەوەی ئامیش

ئامیش یەکێکە لە خێراترین گەشەسەندوترین گروپەکانی دانیشتوان لە ئەمەریکا، ویلایەتی پەنسلڤانیا ژمارەی دانیشتوانەکەیان لە نزیکەی ٥٠٠٠ کەس لە ساڵی ١٩٢٠ بۆ نزیکەی٣٠٠ هەزار کەس بەرزبۆتەوە، بەشێکی زۆری ئەو گەشەکردنە لە سێ دەیەی ڕابردوودا ڕوویداوە.

 

واتە ژمارەی دانیشتوان لەو ماوەیەدا زیاتر لە سێ هێندە بووە، زیادبوونی ئەو ژمارە بەرچاوەی دانیشتوان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو باوەڕییەی بە خێزانە گەورەکان، کە وەک بەرەکەتێک لە خوداوە سەیر دەکرێت، هەروەها ژمارەیەکی زۆر لە منداڵەکان کار بۆ کۆمپانیا کشتوکاڵیەکانیان دەکەن.

 

لە ساڵی ٢٠٢١دا زیاتر لە ٣٥٠ هەزار ئامیش لە ئەمریکا ژیاون و نزیکەی ٦٠٠٠ کەسی لە کەنەدا ژیاون: ژمارەی دانیشتوانەکەی بە خێرایی گەشە دەکات، چونکە ئامیش بەگشتی کۆنترۆڵی لەدایکبوون بەکارناهێنێت، گرووپەکانی کەنیسەی ئامیش بەدوای پاراستندان هەمیشە لە جیهانی دەرەوە و خەڵکی دەرەوەی کۆمەڵگەکەیان.

خوێندن و کارکردنی نەتەوەی ئامیش

منداڵانی ئامیش بە شێوەیەکی ئاسایی تەنها لە پۆلی هەشتەمەوە دەچنە قوتابخانە، زۆربەی لە خوێندنگە تایبەتەکان، بەڵام نزیکەی ١٠٪ لە خوێندنگا حکومییەکاندا، مافی کۆتایی پێهێنانی قوتابخانە لە تەمەنی ١٤ ساڵیدا بە حوکمی دادگای باڵای ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٧٢ پشتڕاستکرایەوە ڕێنماییەکە بە هەردوو زمانی ئینگلیزی و ئەڵمانییە.

 

کشتوکاڵکردن هەموو جۆرەکان لە ناوەندی ژیانی کاری ئامیش بووە، هەروەها لە سەدەی ڕابردوودا کاری  فرۆشتنی بەرهەمی کێڵگەکانیان کردووە، دەستەی بیناسازی دروستدەکەن کە خانوو و بیناکانی تر دەگرێتەوە بۆ کۆمەڵگەکانی دەرەوەی ئامیش، هەندێکجار لە کارگە و وۆرکشۆپی تایبەت بە ئینگلیزی کار دەکەن، وەک ئەوانەی لە ئیندیانا ئۆتۆمبێل دروست دەکەن.

ت.پ