ناوەندی هەواڵ

 

بارودۆخی ژنان لە ئەفغانستان لەدوای کۆنترۆڵکردنی ئەو وڵاتە لەلایەن تاڵیبانەوە بە خێرایی بەرەو خراپی چوو، سنووردارکردنی مافەکانیان چڕتر بووەتەوە، زۆربەی لایەنەکانی ژیانی گشتی و تایبەتی لەخۆگرتووە، ملیۆنان ژن لە خوێندن و دامەزراندن و چاودێری تەندروستی بێبەش کردووە.

 

لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایش لە ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٥، سیما باهۆس، جێگری سکرتێری گشتی و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ڕێکخراوی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان، کورتەیەکێکی گرنگی سەبارەت بە دۆخی ئەفغانستان پێشکەش کرد، تیشکی خستە سەر بەردەوامی تێکچوونی دۆخی ژنان و کچانی ئەفغانستان.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، با بە دەستخۆشیکردن لەم ئەنجومەنە بەڕێزە دەست پێبکەم بۆ ئەو یەکێتییەی لە مانگی ئاداردا بە نوێکردنەوەی ئەرکی نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاوکاریکردن لە ئەفغانستان (یۆنام) نیشانیدا، لەنێویاندا بە داننان بە مافە بنەڕەتییەکانی ژنان و دووپاتکردنەوەی ڕۆڵی پێویستیان لە کۆمەڵگەدا، ئاشتی و سەقامگیری و خۆشگوزەرانی لە ئەفغانستان تەنها لە ڕێگەی بەدیهێنانی تەواوی ماف و ئازادییەکانی ژنان و کچەکانییەوە بەدەستدەهێنرێت.

 

جەختی لەوە کردەوە کە پەرەسەندنی ئەم دواییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەوانەش ئێران کە زیاتر لە سێ ملیۆن پەنابەری ئەفغانیی تێدایە، ناسەقامگیری ناوچەیی و جیهانیی توندتر کردووە، پەرەسەندنی نائاسایشی ناوچەیی و جیهانی تەنها ئەو سەختییانە قووڵتر دەکاتەوە کە ژنان و کچانی ئەفغانی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، ئەمەش هەژاری و ئاوارەبوون و توندوتیژی و بێبەشی زیاتر دەکات، ئەوان و هەموو ژنان و کچان لە هەموو شوێنێک شایەنی ئاشتین، من پشتگیری لە هەموو بانگەوازەکانی دیپلۆماسی و کەمکردنەوەی پەرەسەندن و ڕێزگرتن لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و پێوەری نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەم.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، لەوەتەی نۆ مانگ لەمەوبەر لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا سەبارەت بە ئەفغانستان بوو، دۆخەکە بۆ ژنان و کچانی ئەفغانستان خراپتر بووە، یەک سنووردارکردن هەڵنەگیراوە، بەڵکو سەرکوتکردن زیاتر سیستماتیک و دامەزراوەیی بووە.

 

سیما باهۆس ڕوونی کردەوە کە لەنێوان ئەم قەیرانە خراپترە، زۆرجار داوای ژنانی ئەفغانستان بۆ جیهان کە لەبیریان نەکەن بێ گوێدانە، لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییە زۆرانە و پەرەسەندنی ناسەقامگیری جیهانی و چەندین قەیرانی مرۆیی کە جیهان لەگەڵیدا دەجەنگێت، سەرنجمان سەرقاڵ دەبێت، تەنها کاتێک دەگەڕێینەوە بۆ ئەوان کە قفڵی داهاتوو ڕاگەیەندرا و ژیانیان زیاتر سنووردار دەبێت.

 

جەختی لەوە کردەوە کە سەرەڕای چەندین بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش کە داوای دەستڕاگەیشتنێکی سەلامەت و بێ بەربەست بۆ ژنانی کارمەندانی فریاگوزاری دەکەن، توانای نەتەوە یەکگرتووەکان و هاوبەشەکانی بۆ گەیاندنی خزمەتگوزارییەکانیان بە ژنانی ئەفغانستان بە توندی تێکچووە، ئەو بەربەستە یاسایی و بیرۆکراتیانەی کە دەسەڵاتداران دەیسەپێنن، لە هەموو کاتێک قورستر دەکەن بۆ دامەزراندنی ژنان بە شێوەیەکی سەلامەت، یان تەنانەت گەیشتنیان پێیان، ئەمەش زیاترە چونکە کەمکردنەوەی بەرچاو لە بودجەدا دەرئەنجامە ترسناکەکانی زیاتر دەبێت.

 

جەختی لەوە کردەوە کە بەردەوامن لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکانیان لەگەڵ گروپی وڵاتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان بەردەوامە لە هەموو هەوڵێکی خۆی بۆ پشتگیریکردنی ژنانی ئەفغانستان لە تێپەڕاندنی سنووردارکردنی زیادەڕۆیی، ئاسانکاری جیاواز بۆ هاوەڵی نێر (مەحرەمەکان) دابین دەکات، ئێمە بەردەوام گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسان دەکەین سەبارەت بە لێخۆشبوونەکان.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، ژنانی ئەفغانی بەردەوامن لە پێشەنگایەتیکردن، بە هێمنی خوێندنگە نهێنییەکان دەکەنەوە، ژیان لەو شوێنە بچووکانەدا دروست دەکەن کە بۆیان بەجێماوە، ئیرادەیەکی بێوچان نیشان دەدەن تەنانەت کاتێک جیهان تووشی کۆسپ دەبێت.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، یەک لەسەر سێی دانیشتووان کە زۆربەیان ژن و منداڵن، ڕووبەڕووی بەدخۆراکی و هەندێکجاریش برسێتی دەبنەوە، بەتایبەتی لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی خۆراکە سەرەتاییەکان، سەدان کلینیک داخراون، مامانەکان باسیان لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی مردنی دایکان کردووە، پرسی تەندروستی دەروونیش لە زیادبووندایە، کچان توانای دەستگەیشتن بە خۆراک و خوێندن و هەر دیدگایەک بۆ داهاتوویان لەدەست داوە.

 

دوایین داتاکانی پێوەرەکانی ڕەگەزی ژنانی ئەفغانستانی نەتەوە یەکگرتووەکان کە هەفتەی ڕابردوو بڵاوکرایەوە، ڕەوتێکی تاریک پشتڕاست دەکاتەوە، نزیکەی ٧٨%ی ژنانی ئەفغانی لە تەمەنی ١٨-٢٩ ساڵدا نە کاردەکەن، نە لە خوێندنگەن، نە لە خولی پەروەردەیین، ئەمەش وایکردووە ئەفغانستان ببێتە یەکێک لە فراوانترین و خێراترین کەلێنی ڕەگەزی لە جیهاندا، پیاوان نزیکەی سێ هێندە زیاتر لە ژنان ئەگەری هەژماری بانکییان هەیە یان خزمەتگوزارییەکانی پارەی مۆبایل بەکاربهێنن، سەرەڕای ئەوەش، ڕێژەی توندوتیژی هاوژینی نزیک لە زیادبووندایە.

 

تەنها قەدەغەکردنی خوێندن تا ساڵی ٢٠٣٠ یەک ملیار و نیو دۆلاری ئەفغانستان دەخەمڵێنرێت، نزیکەی چوار ساڵ دواتر، هێشتا زەحمەتە تێبگەین لە خێرایی و گەورەیی دابەزینەکە، چەندە خێرا مافەکانی ژنان سڕاونەتەوە، چەندە بە شێوەیەکی گشتگیر بوونیان لە ژیانی گشتیدا لابراون.

 

سیما باهۆس چوار پێشنیاری بۆ بەرزکردنەوەی ڕۆڵی ژنان خستەڕوو، یەکەم: ئەو ڕێوشوێنانە بگرنەبەر کە بەبێ ئاگاداری پشتگیری لە سیاسەت و نۆرم و بەها جیاکارییەکانی تاڵیبان نەکەن یان ئاسایی نەکەنەوە، ئەمەش گفتوگۆکردن لەسەر پەیوەندی سیستماتیکی لەگەڵ تاڵیبان دەگرێتەوە، جا لە ڕێگەی پرۆسەی دۆحە بێت، یان ڕێبازی مۆزایک، یان کۆڕبەندی نێودەوڵەتی دیکە.ل، نابێت ژنانی ئەفغانی پەراوێز بخرێن، یاسا و بەردەوامیی هەر دەرئەنجامێک بەندە بە بەشداری کاریگەر، سەلامەت، تەواو و یەکسانی ژنانی ئەفغانستان، وڵاتانی ئەندام کە ئەمڕۆ لێرە نوێنەرایەتی دەکرێن دەتوانن پابەندبن بە یەکسانی ڕەگەزی لە هەموو کارلێکە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دیفاکتۆ.

 

دووەم: ئەنجومەن دەبێت چالاکانە پشتگیری لە هەوڵە بەردەوامەکانی لێپرسینەوە بکات، سەرەتای ئەم مانگە، ڕاپۆرتدەری تایبەتی دۆخی مافەکانی مرۆڤ لە ئەفغانستان ڕاپۆرتێکی شۆککەری سەبارەت بەو ئاڵەنگاریە سەختانەی ژنان و کچانی ئەفغانستان ڕووبەڕووی دەبنەوە لە دەستڕاگەیشتن بە دادپەروەری و پاراستن بڵاوکردەوە.

 

ئەنجومەن ئامراز و بەرپرسیارێتی هەیە کە لە ڕێگەی میکانیزمەکانی خۆیەوە بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە مامەڵە بکات، لیژنەی ئەنجومەنی ئاسایش کە بەپێی بڕیارنامەی ١٩٨٨ دامەزراوە دەتوانێت دانیشتنێکی تایبەت ئەنجام بدات کە تیایدا تیشک بخاتەسەر پێشێلکارییەکانی مافەکانی ژنان لە ئەفغانستان و بیر لە فراوانکردنی پێوەرەکانی لیستکردنی بکاتەوە بۆ ئەوەی ئەم پێشێلکارییانە بگرێتەوە.

 

سێیەم: بەخشەرەکان دەبێت سەرچاوە تەرخان بکەن، بارگرانییەکی بەرچاوی کەمکردنەوەی بودجە دەخرێتە سەر هەوڵەکانی وەڵامدانەوەی لە ئەفغانستان، کە زیاتر لە جاران پێویستی بە پابەندبوونە بە بنەما دامەزراوەکانی دڵنیابوون لە پاراستن و بەهێزکردنی ژنان و کچانی ئەفغانستان، بەلایەنی کەمەوە ٣٠%ی کۆی هاوکارییە داراییەکان بۆ ئەفغانستان پێویستە بۆ پشتگیری ڕاستەوخۆی ژنان و کچان تەرخان بکرێت، لەگەڵ هاوکاری دارایی ئاراستەی ڕێکخراوە بنەڕەتییەکانی پێشەنگایەتی ژنان بکرێت، بەتایبەتی ئەوانەی لە پێشەنگی هەوڵەکانی وەڵامدانەوەدان، هەموو هەوڵێکیان بدەن و بگاتە ژنان و کچان لەو شوێنانەی کە کەسی دیکە ناتوانێت.

 

چوارەم: وەبەرهێنان لە خوێندەواری دیجیتاڵی بۆ ژنان و کچانی ئەفغانی زۆر گرنگە، زۆرجار ڕاگەیاندنی دیجیتاڵی تاکە ئامرازە بۆ دەستڕاگەیشتن بە پەروەردە و خولی پەروەردەی و ڕاوێژکاری و خوێندەواری دیجیتاڵی، دەستڕاگەیشتن دەتوانێت پشتگیری لە فراوانبوون و گەشەکردنی بازرگانی ژنانی ئەفغانستان بکات، سیما باهۆس ئاماژەی بەوەدا کە ژنانی ئەفغانستان وازیان نەهێناوە، نابێت پشتگوێی بخەین، نابێت لەگەڵ بارودۆخی ئەوان ڕابێین، ستەمکاریی سیستماتیکی ٢٠ ملیۆن کەس تەنها لەبەر ئەوەی ژنن، بە هیچ شێوەیەک قبوڵ ناکرێت.