سەنا عەلی

 

گەلی سووریا لە مافی خوێندن بێبەش دەکرێت کە کەرامەتی مرۆڤ بەرز دەکاتەوە. بیرۆکە و ئایدۆلۆژیاکان خەریکە پەروەردە دەکرێن بۆ ئەوەی نەوەیەک دروست بکەن، کە خاڵی بن لە زانستی ڕاستەقینە، نەتوانن ڕاست لە هەڵە جیا بکەنەوە. بەڕاستی هەوڵەکان لە ئارادایە بۆ ئەوەی بیانخەنە ناو مێگەلەکەوە.

 

لە ساڵانی شەڕدا کە چەند ساڵ جارێک لە وڵاتێکدا سەرهەڵدەدات، منداڵان مافی خوێندنیان لەدەست دەدەن، ئەمەش نەوەیەکی نەخوێندەوار دروست دەکات، کە توانای خوێندنەوە، نووسین، یان تەنانەت بەکارهێنانی ژمێریاریشی نییە. ئەمە لە عێراق، لیبیا، لوبنان، سودان، سووریا، فەڵەستین و وڵاتانی دیکەی ئەفریقا ڕوویداوە، کە بەهۆی کەمی سەرچاوە و ڕەنگە گەندەڵی حکومەتەوە تووشی قەیرانی مرۆیی بوون. ئەم گەلانە ئێستا لە هەواڵەکاندا باس لەوە دەکرێت کە لە لێواری برسێتیدان، لەگەڵ دەربڕینی ئاسایی شەرمەزارکردنی نێودەوڵەتی.

 

لە سووریا، کاتێک ڕژێمی بەعس لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ ڕووخا، دەسەڵاتە نوێیەکان پەلەیان کرد بۆ دەستکاریکردنی بابەتی پەروەردەیی و گۆڕینی ئەو ئایدۆلۆژیای بەعسییەی کە ساڵانێک بوو لە باوەشی گرتبوو بۆ شۆردنی مێشکی هاوڵاتیانی سووریا. بەڵام مەبەستیان باش نەبوو، بەو پێیەی پرۆسەیەکی نوێی مێشک شۆردنی سوورییەکان ڕوویدا، ئەمجارەیان بە شێوەیەکی جیهادی. بەدڵنیاییەوە و بەڕوونی ئەو گۆڕانکارییە بۆ باشتر نەبوو، بەڵام "هەموارکردنەکان"، یان بە وردی ناویان لێنرا، شێواندنی نوێ، لە سەرووی هەرەمی بنەماکانی هەر گەلێکەوە بوو، چ جای گەلی سووریا، کە بە خۆشەویستی وڵاتەکەی خۆیان ناسراون. ڕژێمی جۆلانی لەبری ئەوەی دوای ساڵانێک شەڕ بە بەرگریکردن لە خاکەکەیان هەستی نیشتمانپەروەرییان بەرزبکاتەوە، بە گۆڕینی دەستەواژەی "مەرگ بۆ نیشتمان" بە "مەرگ لە پێناو خودا"دا هەوڵدەدات هەستی ئایینی خۆیان بەرزبکاتەوە. چاوەڕوانی چی لە زاناکان و سۆسیالیستەکان و ژنانان دەکرێت جگە لەوەی کە ئەوان بێباوەڕ بن بەم نیشتمانە قۆرخکراوەی هاوڵاتیانی ئایینی؟

بێگومان بەرگری لەم خەلافەتە مۆدێرنە ناکەن، چونکە ئەوە پێچەوانەی بنەماکانیانە. سەبارەت بە ئێزیدیەکان بەرگری لە چ نیشتمانێک دەکەن؟

بەتایبەت کە شەهید بە "ئەوانەی بۆ بەرزڕاگرتنی قسەی خودا کوژراون" پێناسە کراوە، نەک ئەوانەی بەرگری لە خاکەکەیان دەکەن.

 

کاتێک گەلی سووریا ترسی خۆیان لە ئەفغانستانی دووەم دەربڕی، دڵنیایی لە ئەحمەد شەرع "جۆلانی" هات کە سووریا ناتواندرێت بگۆڕدرێت بۆ ئەم مۆدێلە. بەڵام هەموو شتێک ئاماژەیە بۆ ئەوەی سەرۆکی هەڵنەبژێردراو، ئەحمەد شەرع "جۆلانی"، بە سەرنجدان بە ئایدۆلۆژیای جیهادی ڕوون و ئاشکرای هەتەشە، دڵپاک و بێتوانا نەبووە. ئەوانەی لە هەموو جیهانەوە هاتوون، بۆ جێبەجێکردنی یاسای شەریعەتی ئیسلامی لە سووریا هیچ شتێک قبوڵ ناکەن، تا خواستەکانیان بەدی نەهێنرێت،ئەگینا جۆلانی دەبێتە ناپاک بۆ پەیمانەکەی لەگەڵیان.

 

هەمواری دووەمی بابەتی پەروەردەی ئیسلامی دەیکاتە پێکهاتەیەکی سەرەکی بابەتی نوێ. ئەمەش دەتوانێت خوێندکاران ناچار بکات کە ساڵێکی تەواو لە خوێندنەکەیان دووبارە بکەنەوە ئەگەر شکستیان هێنا، تەنانەت ئەگەر لە چوارچێوەی پسپۆڕییەکانیاندا نەبێت. ئایین دەبێتە واجب نەک ئامرازێک بۆ ئارامی ناوەوە کە مرۆڤ دڵنیا بکاتەوە. بەم شێوەیە ئایین لە بەرزترین ئامانجی ڕۆحی خۆی لادەدات، گەلێک دروست دەکات کە مەرج نییە ئایندار بن، بەڵکو دوودڵ کە ناچارن ئەوە نەشارنەوە پیشانی بدەن. سوورییەکان کە مەیلیان بۆ سۆفیگەری هەیە، ناچارن ببنە سەلەفی و زیادەڕەوی لە توندڕەوی خۆیان بکەن بۆ دڵخۆشکردنی دەسەڵاتی دەسەڵاتدار.

 

لە "سووریای ئەفغانستان"دا خەونی دامەزراندنی دەبینن، ڕێگای ڕاست ئیسلامە و هیچی تر. لێکدانەوەی وشەی "لاڕێ" وەک ئاماژەیەک بۆ جولەکەکان و مەسیحییەکان، ڕق و کینە لە نێوان مەزهەبە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا هەڵدەگیرسێنێت. دەسەڵاتێک کە بانگەشەی یەکخستنی گەلی سووریا و دەستەبەرکردنی ئاشتی مەدەنی دەکات چۆن دەتوانێت مەسیحییەکان بە گومڕا پێناسە بکات؟

 

تەنانەت مێژووش خەریکە ساختە دەکرێت، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وەک کراوەیەک بۆ ئاینی ئیسلامی وێنا دەکرێت نەک وەک داگیرکەرێک. هەموو ئەو زانیاریانەی پەیوەستن بە تاوانەکانی لە سووریا و ئەو وڵاتانەی کە سوپاکانی پێی گەیشتوون، هەروەها پێشێلکاری و جینۆسایدەکانی لە دژی گەلانی جۆراوجۆر لە ماوەی ٤٠٠ ساڵ لە کۆنترۆڵی بەرفراوانی بەسەر ئەو وڵات و گەلانەی کە تووشی چەوساندنەوە و پەراوێزخستن و دامەزراندنی گەنجان بوون لە جەنگی جیهانی یەکەمدا بۆ ئەوەی ببنە سووتەمەنی بۆ بەردەوامی کۆنترۆڵکردنی، خەریکە دەسڕدرێنەوە.

 

ئێمە هاوڕا بین یان ناکۆکین، ناتوانرێت ئەو ڕاستیانەی زانست و بەتایبەت شوێنەوارناسی سەلمێنراون، پشتگوێ بخرێن. بێ گومان دامەزراوە کە مرۆڤایەتی شاهیدی کۆمەڵگەیەکی ماتریاکی جیاواز بووە، کە تێیدا ژنان ڕێزیان لێدەگیرا و دەپەرسترا. خوداوەندەکان بە سیفەتە خێرخوازیەکانیان ناسرابوون، وەک سێریس لە ئایینی ڕۆمانی کۆن؛ تانیت، هێمای دایکایەتی و بەخێوکردن و گەشەکردن و گەشەسەندنی ژیان بۆ ئەمازیغەکان و هاوڵاتیانی کارتاژ بە گشتی؛ ئینانا یان ئیشتار، خوداوەندە کۆنەکەی میزۆپۆتامیا کە پەیوەندی بە خۆشەویستی و جوانی و بەخێوکردن و دادپەروەرییەوە هەیە؛ خوداوەندی زەوی یۆنانی، گێبا و دێریا و دیمیتر؛ خوداوەندی عەرەبی زەوی، ئەللات و سابیل؛ و خوداوەندی یۆنانی، هێرا. لێکۆڵینەوەکان لەسەر بنەچەی وشەی "الله" دەریدەخەن کە لە ناوی خوداوەندی عەرەبی ئەللات وەرگیراوە.

 

ڕژێمی نوێ لە سووریا هات و هەموو ئەو ڕاستییە مێژووییانەی هەڵوەشاندەوە، بۆ نمونە وشەی “بت”ی لە پێناسەی ژن لە سەردەمی مێژووییدا سڕیەوە، ئەمە جگە لە وێنەی پەیکەر، کە پەیکەرێکن بۆ ئێمە بەجێماوە لەلایەن مرۆڤەکانەوە کە هەزاران ساڵ پێش ئێمە ژیاون. هەروەها وێنەی خوداوەندی مەردوخ و ئەو ڕوونکردنەوە کە پەیوەندی پێوە هەبوو، هەموو وشەکانی “خودا و خوداوەندەکانی” سڕییەوە. بەداخەوە هەموارکردنەکان و مەترسییەکانیان لە ڕاگەیاندن و بەتایبەت شەقامی سووریادا زۆر سادەکرانەوە و سنوردارکرابوون بە سڕینەوەی ناوی زەنوبیا لە پەرتووکی پەروەردەی ئیسلامیدا، بە کارەکتەری ئەفسانەیی زانی، و سەرقاڵکردنی گەلی سووریا بەم وردەکارییە، لە هەمان کاتدا باقی هەموارکردنەکانی پەیوەست بە ژنان و مێژووەکەیان و زانستەکانیان بەجێهێشت بۆ تێپەڕاندنی بەبێ هیچ هەوڵێک بۆ قسەکردن لەسەریان.

 

 

زانست یەکێکە لە لایەنە گرنگەکانی گەشەی مرۆڤ بەتایبەت لەم قۆناغەی مێژووی مرۆڤایەتیدا. هاوکات هەوڵەکان لە ئارادایە بۆ دروستکردنی نەوەیەک کە نەزان بێت، یان لەوەش نەزانتر بێت لە زانست بە دەستکاریکردنی ڕاستییە زانستییەکان و شۆردنی مێشکی منداڵان لە پۆلی یەکەمی سەرەتاییەوە، واتە هەر تەمەنی ٦ یان ٧ ساڵ.

 

وا دەردەکەوێت حکومەتی ئێستای سووریا نەک هەر دژی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانە، بەڵکو شکست دەهێنێت لە جیاکردنەوەی بابەتی زانستی و ئایینی. لە بابەتی زانستدا، لەبری ئەوەی هەندێک ڕێسا پەیڕەو بکرێت بۆ گەیشتن بە ئەنجامێک، هەر هەوڵێک بۆ بیرکردنەوە بەو شێوەیە دەکوژرێت، کە هەموو شتێک بەخششی خودایە، واتە هەموو شتێک بەپێی تیۆری ئەفسوناوی “کن فیکون” کە ملکەچی هیچ یاسایەک نییە. ئەمەش دەتوانرێت بۆ هەموو بابەتە زانستییەکانی پەیوەست بە گەردوون و سروشت و جەستەی مرۆڤەوە بەکاربهێنرێت. بە ڕوونیترین شێوە دەردەکەوێ، کە هیچ بوارێک بۆ گومان ناهێڵێتەوە، بە سڕینەوەی بە ئەنقەستی تەواوی بڕگەی "سەرچاوە و پەرەسەندنی ژیان لەسەر زەوی" لە پەرتووکی خوێندنی پۆلی هەشتەمی زانستی، سڕینەوەی تەواوی یەکەی "سەرچاوە و پەرەسەندنی ژیان" لە پەرتووکی وانەی زانستی قۆناغی سێهەم، هەروەها سڕینەوەی بڕگەی تایبەت بە گەشەکردنی مێشک.

 

لە ناوچەی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا، ناوچەیەک هەیە کە لە جیهانێکی جیاوازی سووریا لە هەموو ئاستەکاندا دەژی. لە لایەنی پەروەردەییەوە، بابەتەکان بۆ خزمەتکردنی نەوەکانی داهاتوو پەرەیان پێدراوە، بە خستنەڕووی زانیاری گرنگ کە ئاسۆی داهاتووی گەنجان لەسەر ئاستی زانستی و هزری و هونەری زیاد دەکات. ئەوەی لەم بابەتانە جیاوازە ئەوەیە کە خوێندکار ئاڕاستە ناکەن بۆ ئایدۆلۆژیایەکی دیاریکراو، بەڵکو بە ئازادی دەهێڵنەوە بۆ بیرکردنەوە و پێشکەشکردنی تیۆری فەلسەفی جۆراوجۆر و ڕاستییە مێژووییەکان لەبەردەمیدا.

 

هەرچەندە تاقیکردنەوەکە تازەیە، بەڵام ساڵی ڕابردوو بابەتەکە هەموارکرایەوە، بۆ ئەوەی گۆڕانکاری لە ناوەڕۆکی پەرتووک و شێوازی وانەوتنەوەدا بگرێتەوە لەسەر بنەمای پێشکەوتنە تەکنەلۆژی، زانستی، زمانەوانی و فەلسەفیەکان. بە پێچەوانەی حکومەتی هەتەشە، یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم هەموارکردنانە پەرەپێدانی توێژینەوە و بەرپرسیارێتی و هاوکاری و لێبڕینی خوێندکارانە.

 

ساختەکردنی بابەت دەتوانرێت بە ناشیرینترین ڕووخساری نەزانی هەژمار بکرێت، بەڵام نەخوێندەواری ڕووخساری دیکەیەتی. نەخوێندەواری دیارترین ڕووخسارییە، بەڵام ڕەنگە مەترسیدارترین ڕووخساریش نەبێت. بەپێی ئامارەکانی ئەم دواییە، ژمارەی نەخوێندەوارەکان لە وڵاتانی عەرەبی لە نێوان ٧٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە ٢٧%ی دانیشتوانی ناوچەکە. ڕێژەی ژنانی نەخوێندەوار نزیکەی لەسەدا ٦٠ بۆ ٨٠یە. بە گشتی ڕێژەی نەخوێندەواری پیاوان لە جیهانی عەرەبیدا لەسەدا ٢٥ و لە نێوان مێینەکاندا ٤٦%.

 

ڕاستیەکان لە هاوڵاتیان دەدزرێن، بەڵام ناتوانن خۆیان ڕادەست بکەن. ئینتەرنێت ڕێگە بە هاوڵاتیان دەدات زیاتر فێربن و کەسایەتییە گرنگ و خوێندەوارەکان هەن کە ناوەڕۆکی مانادار و ڕەسەن پەخش دەکەن، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانرێت ڕاستییەکان فێربن. لە هەمووی گرنگتر نابێت بێدەنگ بین لە بەرامبەر شێواندنی بابەتی پەروەردەیی. ئەمەش دەبێت بنەڕەتی سەرەکی سووریاییەکان و هەموو گەلان بێت، بەو پێیەی نەوەیەک دروست دەکات کە مێژوو و هاوڵاتیانی خۆی بپارێزێت و ڕێز لە ژنان بگرێت.

 

پرسیارەکە هەر دەمێنێتەوە: کێ قوربانییە لە نێوان ئەوانەی ناتوانن بخوێننەوە و بنووسن و ئەوانەی کە مێژوویەکی ساختەیان پێ دەوترێت؟

کام لەو دووانە مەترسی زیاتری لەسەرە، یان کامیان مەترسی گەورەتر لەسەر هاوڵاتیان دروست دەکات؟