ڕەجا حەمید ڕەشید

 

سلێمانی-کۆنگرەی هاوپەیمانی نادا، کە ئەمڕۆ ١٥ی ئایار، لە شاری سلێمانی دەستیپێکرد لە یەکەم پانێڵیدا بە سەرپەرشتی ڕەجا دەهمانی، پێنج تەوەری خستەڕوو، لەوانە جەنگی جیهانی سێیەم، کە جینۆسایدێکی ڕانەگەیەندراوە دژی ژنان.

 

سەما بەگداش، وتەبێژی پارتی یەکێتی دیموکراتیک، مۆدێلی دەوڵەت- نەتەوەی لە ناوچەکە و نەبوونی دیموکراتیک، ماشێنێکی شەڕ بۆ هەژموونی پیاوسالاری لە دژی ژنان و کاریگەرییەکانی دەوڵەتی نەتەوە وەک ئامرازێک بۆ هەژموون و توندوتیژی دژی ژنان لە غیابی دیموکراتیدا ڕوونکردەوە. ناوبراو ئاماژەی بە پەیوەندیی پێکهاتەیی دەوڵەتی نەتەوەیی و کارلێکەکانی هەژموون و توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان بە تایبەت لە نەبوونی دیموکراتی و ستەمی دەسەڵاتدا کرد. ئەمەش لە پرسیارێکی بنەڕەتییەوە سەرچاوە دەگرێت: ئایا دەوڵەتی نەتەوەیی توندوتیژی دژی ژنان پەروەردە دەکات؟

جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم توندوتیژییە بەڕێکەوت نییە بەڵکو ڕەگ و ڕیشەی لە پێکهاتەی دەوڵەتی پاوانخوازدا هەیە.

 

پێداچوونەوەی بە ڕەگ و ڕیشەی دەوڵەت نەتەوە و سروشتی تاکڕەوانەی کرد. دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپا بۆ یەکخستنی ناسنامەکان لە ژێر یەک دەسەڵاتی ناوەندیدا سەریهەڵدا. بەڵام لە ناوەڕۆکیدا پڕۆژەیەکی دوورخستنەوە بوو کە فرەچەشنی سەرکوت دەکرد و دەسەڵاتی پیاوسالاری دامەزراند. مۆدێلێکی کولتووری یەکگرتوو سەپێنرا کە کەمینەکان و ژنانی پەراوێزخست. ژنان بوونە هەڵگری ناسنامەی دەوڵەت، بە ناوی شەرەف و ئەخلاقەوە سنووردارکردنیان بەسەردا سەپێندرا. ژێردەستەیی ئەوان لە ڕێگەی یاسای بنەماڵە و سەرمایەدارییەوە کۆد کرا.

 

دەستی خستەسەر دەوڵەت-نەتەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە مۆدێلی نیشتمانی هاوردە کرا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بە تایبەتی بەهۆی کۆلۆنیالیزمەوە (ڕێککەوتنی سایکس-بیکۆ). ڕژێمە نوێیەکان لەسەر بنچینەی ستەمکاری نەتەوەیی و ئایینی دامەزران، دەوڵەت بوو بە ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی بیروبۆچوونی پیاو. ژنان لە ڕێگەی یاسا و پەروەردە و ئایین سنووردار دەکران. ژنان وەک ژن و دایکی گوێڕایەڵ وێنا دەکران و پێگەی ئەوان وەک بوونەوەرێکی ملکەچ و خاڵی لە دەسەڵاتی بڕیاردان یان ئازادیدا چەسپێندرا. دەوڵەتی نەتەوەیی شەڕ و هەموو جۆرە لێبوردەیییەکی سووتەمەنیدا، بۆیە تاوانی شەرەف و تاوانی تۆڵەسەندنەوە بەردەوام بوو و جۆرەکانی توندوتیژی دژی ژنان زیادی کرد. زۆرجار یاساکان ژێردەستەیی ژنانیان بەردەوام دەکرد و ڕووپۆشی یاسایییان بۆ توندوتیژی دابین دەکرد. ئەوان بوونە ئامرازێکی زیادە بۆ تیرۆرکردنی ژنان لە ڕێگەی دەستدرێژی و ئاوارەبوون و چەوساندنەوە.

 

ڕوونیکردەوە کە ژنان لە دەوڵەتی نەتەوەدا دووجار پەراوێزخراون: یەکەم وەک هاوڵاتی، دووەمیش وەک ژن لە کۆمەڵگەیەکدا کە شەرەفی ئەو گرووپەیان بە جەستەی خۆیەوە بەستەوە. ڕژێمە ناسیۆنالیستی و ئایینییەکان جەستەی ژنانیان وەک هێمای شوناس و سەپاندنی باڵابۆشی و سنووردارکردنی ئازادی لەدایکبوون و پەروەردە و کارکردن، گۆڕینی ژنان بۆ کەرەستەی بەرهەمهێنانی منداڵی میللەت.

 

ئاماژەی بە ڕۆڵی تەڤگەری ژنان و پڕۆژەی نەتەوەی دیموکراتیک کرد. سەرەڕای سەرکوتکردن، تەڤگەری ژنان و شۆڕشگێڕییەکان لە ناوچەکانی (تونس، میسر، فەلەستین، ئێران، سوریا...) سەریان هەڵدا و ئاڵەنگاری ئەو پێکهاتانەیان دەکرد، دیدگای جێگرەوەیان بۆ کۆمەڵگەیەکی ئازاد و یەکسان پێشنیار کرد. دیارترین نموونە مۆدێلی ناوچەی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریایە، کە ژنان ناوکی پرۆژەیەکی دیموکراتی بەشدارانەیان پێکهێنا کە دژایەتی پیاوسالاری و ناسیۆنالیزمی دەکرد.

 

ناوبراو جەختی لەسەر پێویستی تێپەڕاندنی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەیی کردەوە بەرەو پڕۆژەی نەتەوەی دیموکراتیک، کە لەلایەن ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالانەوە پێشنیار کراوە، کە لەسەر بنەمای دادپەروەری و فرەیی و ئازادی ژنان دامەزراوە. ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئازادی ژن بابەتی تاکەکەسی نییە، بەڵکو کلیلی ڕزگارکردنی کۆمەڵگایە بە گشتی. ئەو داوای گۆڕانکاری ڕیشەیی دەکات کە لە تاک و خێزانەوە دەست پێبکات، بەرەو کۆمەڵگەیەکی ئەخلاقی و سیاسی کە دژایەتی دەوڵەتی نەتەوەیی بکات وەک بیروبۆچوونێکی پاوانخوازانە کە چەوساندنەوە بەرهەم دەهێنێتەوە. خۆڕاگری تەنیا سیاسی نییە، بەڵکو هزری و ڕێکخراوەییشە و ئازادی ژنیش ناوەکی هەر گۆڕانکارییەکی دیموکراتی ڕاستەقینەیە.

 

ڕۆناک مەجید لە کوردستانەوە ڕوونیکردەوە کە کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت لەسەر ئاستی جیهانیش بە سروشتێکی پیاوسالاری و پاوانخوازانە تایبەتمەندن، دەسەڵاتی پیاوسالاری زیاتر لە کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دیارە، کە هەندێکجار لەناو خێزاندا لەلایەن باوک یان تەنانەت کوڕەکانەوە بەکاردەهێنرێت. ئەم بیروبۆچوونە پیاوسالارییە بە قووڵی لە مێشکی ژناندا چەسپاوە، ڕێگری لە توانای بەڕێوەبردنی ژیانی ئاسایی و بەشداریکردنیان لە گەشەسەندنی کۆمەڵگەدا دەکات.

 

جەختی لەوە کردەوە کە ژنان ڕۆڵێکی بنەڕەتی دەگێڕن لە پەروەردەکردنی منداڵ و بەڕێوەبردنی خێزانەکان. بۆیە نابێ ڕۆڵیان لاوەکی بێت، بەڵکو جەوهەری و یەکسان بێت بە ڕۆڵی پیاوان، بۆ ئەوەی هاوسەنگی لە هەموو ئاستەکان و لە بوارە جیاجیاکاندا بەدەست بهێنن. کۆمەڵگەیەکی هاوسەنگ ئەو کۆمەڵگەیە کە لەسەر بنەمای هاوبەشی ڕاستەقینەی نێوان ژن و پیاو دامەزراوە.

 

سەرمایەداری و ئیکۆساید

هەروەها کۆنگرەکە لە بەشی تایبەتی خۆیدا باسی لە کاردانەوەکانی لەناوبردنی ژینگەیی سیستەمی سەرمایەداری جیهانی لەسەر ژنان و کۆمەڵگەکان کرد. قەیرانەکانی ژینگە لە دیارترین دەرئەنجامەکانی سیستەمی سەرمایەداری جیهانییە کە لەسەر بنەمای چەوساندنەوەی سروشت بۆ قازانج دامەزراوە. ئەم قەیرانانە بە یەکسانی کاریگەرییان لەسەر هەموو کەسێک نییە، بەڵام ژنان بەتایبەتی لە کۆمەڵگە هەژار و ململانێییەکان، قورساییەکەیان لە ئەستۆ دەگرن. ئەم

دەقە لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن سەرمایەداری بەشداری لە لەناوبردنی ژینگەدا دەکات، لەگەڵ کاریگەرییە دوو هێندە وێرانکەرەکانی لەسەر ژنان. مۆنا شەماخ،نووسەر و سکرتێری ڕاگەیاندنی پارتی سۆسیال دیموکراتی میسر بە ڕۆشنکردنەوەی ڕاستی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی لە جیهانی عەرەبیدا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک غەززە، ئەمە ڕوون دەکاتەوە.

 

مۆنا شەماخ جەختی کردەوە کە ژینگە کاریگەری لەسەر مرۆڤەکان بە گشتی هەیە، بەڵام ژنان بە تایبەتی کاریگەرییان لەسەرە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لاوازترین ئەڵقەی کۆمەڵگەن بەهۆی داب و نەریت و جیاکاری و ستەمکارییەوە کە بەرامبەریان ئەنجام دەدرێت.

 

ڕوونیشیکردەوە، ژنان زۆر کاریگەرییان لەسەرە بەهۆی شەڕ و گۆڕانکارییە ژینگەییەکانەوە، چونکە ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژینگەدا کارلێک دەکەن و هەمیشە ئارەزووی دابینکردنی پێداویستییەکانی خێزان و منداڵەکانیان دەکەن. لەم ڕوانگەیەوە ژینگە نوێنەرایەتی یەکێک لە جۆرەکانی شەڕ دەکات کە دژی ژنان بەڕێوەدەچێت.

 

لە کۆتاییدا داوای کرد لە ڕێگەی ئەم کۆنگرەیەوە هەموو جۆرە نادادپەروەرییەکان دژی ژنان هەڵبگیرێت و بەهێزیان بکرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئالەنگاری لە بوارە جیاوازەکاندا.