ساریا دەنیز

 

ناوەندی هەواڵ- کارەساتێکی نوێی ژینگەیی لە کانی زێڕی چۆپلەر لە ناوچەی کانزای ئەناگۆڵد لە ناوچەی لیجیکی شاری ئەرزنجان ڕوویدا، ئەم کارەساتە سەرەڕای هەموو ئاگادارکردنەوەکان ڕوویدا، پسپۆڕان و ژینگەپارێزان لە کانزاکەدا لەبەرچاو نەگیراون، ساڵانە دەیان مین ڕێگەپێدراوە و زەوییەکانی تورکیا دەگۆڕدرێن بۆ کێڵگەی مین.

 

محەمەد ئۆژاکسی، وەزیری ژینگە و گەشەپێدانی شارستانی و گۆڕانی کەشوهەوا وتی: کێشەی دەستگەیشتن بە پاشەڕۆی مەترسیدار لە ڕووباری فورات زۆر گرنگە، سوپاس بۆ خوا ئەمە هەواڵێکی خۆشە، تا ئێستا هیچ پیسبوونێک ڕووداوێک ڕووینەداوە کە لێی دەترسین. وەزارەتەکە ڕایگەیاند کە نموونەکان بە شێوەیەکی بەردەوام لە دۆڵەکانی سابیرلی و چۆپەرلی و خاڵە دیاریکراوەکانی ڕووباری فورات وەرگیراون، بۆ ڕێگریکردن لە گەیشتن بە کەرەستەی ڕۆیشتوو بۆ ڕووباری فورات، ئەو ڕووبارانەی کە دەگەنە دۆڵی سابریلی لە ڕووباری فورات داخراون.

 

پێشتر سیانید پێکهات

سەندیکای ڕۆژنامەنووسانی تورکیا ڕایگەیاند، ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە چوونەتە ناوچەکە بۆنیان کردووە و سووتانەوەیەکی قورس لە قوڕگی چەند ڕۆژنامەنووسێکدا هەبووە، ئەمە نیشانەیەکە بۆ سیانید، یەکێتیەکە داوای لە دەسەڵاتداران کرد ڕێوشوێن بگرنەبەر بۆ دڵنیابوون لە تەندروستی و سەلامەتی ڕۆژنامەنووسان و تیمەکانی فریاکەوتن لە ناوچەکەدا.

 

ڕاپۆرتەکان ئاماژەیان بەوەکردووە، ئەو زەوییەی کە بەرەو ڕووباری فورات دەڕوات، بریتییە لەو ماددانەی کە بە سیانید و ترشی گۆگرد دەشۆردرێن، لە ساڵی ٢٠٢٢دا بەهۆی لابردنی سیانید لە کەمترین سنوور، ژینگە پیس بووە.

 

مولیس تانتان، هاوسەرۆکی کۆمسیۆنی ژینگە و کشتوکاڵی پارتی دەم، هەڵسەنگاندنی تاڵانکردنی سروشتی بۆ ئاژانسەکەمان کردو وتی: کەرتی کانزاکان کەرتێکە کە لەم ساڵانەی دواییدا بە خێرایی گەشەی کردووە، ئەم ناوچەیە وەک کەرتێکی لۆکۆمۆتیڤ لەگەڵ وزەدا دەبیندرێت، ئەگەر سەیری مۆڵەتەکانی پێش سید بکەین، دەبینین کە بارودۆخەکە خراپترە چونکە لە هەموو شوێنێکە، کۆمپانیاکان هەموو پرۆسەکانی سید بە پێویست نابینن، بۆیە، یان بڕیارەکانی سید پێویست نییە یان سید قبوڵ دەکرێت، پێویستە کەیسەکان تۆمار بکرێن بۆ ڕاگرتنی ئەم پرۆسانە، بەڵام پرۆسەی کەیسەکان زۆر دەخایەنێت یان هێشتا دەست دەکەن بە جێبەجێکردنی پرۆژەکان بەبێ ئەوەی بە یاسا دانی پێدابندرێت، بە کورتی، هەموو جوگرافیایەک بە ویژدانی کۆمپانیاکانی کانزا بەجێهێڵدراوە و بەبێ ڕێکخستنی یاسایی دانی پێدانراوە.

 

"پێناچێت کۆمپانیاکە مەترسییەکانی ئێستای نەزانیبێت"

ئەو کارەساتەی ڕوویدا، پڕکردنەوەی سیانید لە بارستەی خاکە کەوتووەکە مانای ژەهراویکردنی ناوچە زیندووەکانی ناوچەکە و ئاو و هەوا و وێرانکارییەکی گەورەی سروشت دەگەیەنێت، مەلیس تانتان وتی: کارەساتەکان لەژێر لێکۆڵینەوەدان، بۆ ئەوەی بزانرێت چی ڕوویداوە، مەحاڵە کۆمپانیاکە ئەم مەترسییانە نەزانێت، هەرچەندە دەکرێت لە ڕێگەی کۆنترۆڵەوە دەرکەوێت، بەڵام لە هیچ کۆنترۆڵێکدا نەدۆزراوەتەوە، واتە بارودۆخێک بە مەبەست ئەنجام دەدرێت و پشتگوێ دەخرێن، ئامانجی کردنەوەی ناوچەیەکی بێ سنووری سەرمایە سەرەتا ڕێگەدان بەدامەزراندنی مین و دۆزینەوەی هاوبەشی ناوخۆیی بۆ جێبەجێکردنی پرۆسەی یاسایی دەستپێدەکات، هێشتا پرۆسەی کەیسەکان بەردەوامن و هەوڵ دراوە بۆ دەستگرتنی ئەو پرۆسانەی پەیوەستن بە بڕیارەکانی سید لەگەڵ شاندی شارەزای ساختە و چاودێریکردنی هەموو ڕاپۆرتەکان، بەداخەوە، ئاگادارکردنەوەکان تەنها زارەکی مانەوە، پێداچوونەوەکان لەبەرچاو نەگیراوە، پرۆسە یاساییەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و بەپەلە ئەنجام نەدراون.

 

"مرۆڤ و سروشت بە هێواشی لەناودەبرێن"

لە کاتێکدا ڕاگەیەندراوە کە تەواوی حەوزەی فورات لە مەترسیدایە، ڕووداوەکانی ناوچەکە هاوشێوەی چێرنۆبڵە، مەلیس تانتان لەو بارەیەوە بەم شێوەیە هەڵسەنگاندنی کرد: حەوزەکە زۆر گەورەیە، ئەم شتانە پیشتریش ڕوویداوە، لەم شوێنە زێڕ لە ساڵی ٢٠١٠ەوە دەرهێندراوە، بە هێواشی مرۆڤ و سروشت لەناوبراوە، بۆ نموونە، ژمارەی نەخۆشەکانی شێرپەنجەی سییەکان لە ناوچەکە لە زیادبووندایە، دەتوانین ئەمە بڵێین؛ لە هەرێم مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە زۆر بەرزە، چاوەڕوان دەکرێت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی زەوی کانزا قورسەکان و سیانید چالاکییە کشتوکاڵی و ئاژەڵدارییەکان بە تێپەڕبوونی کات لەناو بچێت، زانیاری هەیە کە باڵندەکان دەچنە ناو حەوزەکانی سیانید و دەمرن. ئەمەش بەو مانایە دێت کە بە تێپەڕبوونی کات هیچ ئاژەڵێک لە ناوچەکەدا بوونی نابێت، لە هەر خاڵێکدا کە کاریگەری کانزاکە دەگاتە هەوا، خاک و ئاو ژەهراویتر دەبن و هەمەجۆری بایۆلۆجی کەم دەبێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ژیان لەم ناوچەیە لەناودەچێت.

 

"یاریکردن بە ژیانی خەڵک"

ئەو گوندنشینانەی کە نایانەوێت مین لە ناوچەکەدا هەبێت هەمیشە ئامانجیان بووە، بینالی یڵدرم سەبارەت بە مەترسییەکانی سیانید لە ڕووباری فورات ڕایگەیاند کە "کیمیا لە شوێنێکی جیاوازدا ڕادەگیرێت" سەرەڕای ئەوەش، ساڵی ڕابردوو پەسەندکردنی زیادکردنی توانای کانزاکان لە کاتی کاندیدی ئاکەپە بۆ ئیستانبوڵ، مورات کوروم، وەزیری ژینگە و گەشەپێدانی شارستانی پێدرا. میلیس تانتان لەبارەی ئەم رووداوانەوە وتی: پێویستە بڵێین کە یەکێک لە هاوبەشەکانی کانزاکان "Chalik Holding" ە، کە زۆر شتمان پێ دەڵێت دەربارەی نزیکبوونەوە لە حکومەت، هەروەها پەیوەندی هەیە لە نێوان داواکارانی گشتی کۆمپانیای ئاکەپە-فەتحوڵا لە کاتی نوسینگەی داواکاری گشتی ئیلهان جیهانەر. بیناڵی یڵدرم وتارێکی پێشکەش کرد بە سیاسەتێک کە لەسەر بنەمای درۆیە، یاری بە ژیانی خەڵک دەکەمن، ئەوە دەزانرێت کە ئاکەپە بە ئاشکرا یان بە نهێنی هاوکاری کۆمپانیاکان دەکات لە زۆربەی شوێنەکاندا.

 

"کارەساتی گەورە لەپێشە"

ئەمانە و زۆرێک لەو کارەساتانە لە چاوەڕوانی تورکیادایە، مەلیس تانتان وتی: پێشتر کۆمەڵکوژییەکی زۆر لەو شوێنانە ڕوویداوە، سیڤاس-باکرتێپێ ئوشاک-کیشلاداغ، گوموشانە، ئیزمیر-ئێفیمچوکورو، هەرچەندە کۆمەڵەی سیانید تێکنەچووبێت، بەڵام ئەو ماددانە ناوچەیەکی گەورەیان وێران کردووە، حەوزەکانی سیانید تەنها بە پەردە لە خاکی جیاواز وەردەگیرێن، ئەم ڕێگایە، کە لە ئەوروپا قەدەغەیە، هێشتا لە تورکیا بەکاردێت، سیانید لە زەوی دێتە دەرەوە، دەچێتە ناو هەواوە.

 

مەلیس تانتان ڕایگەیاند، گوندەکە بە دۆخێکی ناگونجاویدا تێپەڕیوەو یەکێک لە نموونەکانی ئەمە ناوچەی بالییای بالیکەسیر بووە و وتی: بالییا لە وێرانکارییەکی نەگەڕاوەدا دەژی، لە ئێستادا پلانی گەشەپێدانی دوانزەیەم نووسراوە کە کانزاکان زیاتر فراوان دەکرێن و لە یاسای تۆرپیدۆدا کە دواخراوە بۆ گفتوگۆکردن لە پەرلەمان، یاسا هەیە کە پرۆسەی یاسایی چوار گروپی کانزایی زیاتر لە پێنج گروپی کانزایی ئازاد دەکات، ئەمە بەس نییە، لەگەڵ وەبەرهێنەرە بیانییەکان کە گرێبەستی کانزاکان دروست دەکەن کە دەتواندرێت بەکاربهێنرێت لە وزەی مۆدێرندا کە مانای ئەوەیە کە زۆر قووڵتر لە پرۆسەی کانزاکان هەڵدەکەن نەک تەنها لە ناوچەکانی دیکە، بەڵکو کاتێک مەترسییەکانی ناوچەکانی دیکەش زیاد دەکەن، دۆخەکە خراپتر دەبێت.