ئامەد

 

کۆمیسیۆنی ژنانی لقی کۆمەڵەی مافی مرۆڤ-İHDی ئامەد ڕاپۆرتێکی یەک ساڵەی سەبارەت بە پێشێلکارییەکانی مافی ژنان لە شارەکانی کوردستان لە بینای کۆمەڵەکە بڵاوکردەوە. ڕاپۆرتەکە لەلایەن ئەندامی دەستەی بەڕێوەبردنی لقەکە، ئەسرا ساچاکلدر خوێندرایەوە.

 

لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە؛ توندوتیژی دژی ژنان تەنها توندوتیژی جەستەیی نییە، بەڵکو توندوتیژی دەروونی و سێکسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیشە کە لەلایەن پیاوانەوە ئەنجام دەدرێت. لە ئەنجامی ئەم جۆرە توندوتیژیانەدا، ئەو ژنانەی لە ژێر فشاری کۆمەڵایەتیدا چەقێنراون و ناتوانن پشتیوانی لە دامەزراوەکانی دەوڵەتەوە بدۆزنەوە، بەرەو خۆکوشتن پاڵدەنرێن. ئەم جۆرە خۆکوشتنانە تاوانی کۆمەڵایەتین و پێشگرتن لێیان ئەرکی دەوڵەتە. جارێکی تر بە بۆنەی ڕاپۆرتەکەمانەوە دەڵێین؛ هیچ مردنێکی گوماناوی  ژن نییە، لێکۆڵینەوەکان بە شێوەیەکی کاریگەر ئەنجام نادرێت. گیانلەدەستدانی ڕۆژین کابایش کە لە کاتی خوێندنی لە زانکۆی ڤان یوزونجو یڵ بێسەروشوێن بوو و دوای ١٨ ڕۆژ لە دیارنەمانی تەرمەکەی دۆزرایەوە، دەبێت ڕوون بکرێتەوە و بەرپرسانی ئەو کەسانە ئاشکرا بکرێن.

 

بەهۆی چارەسەرنەکردنی کێشەی کورد کە یەکێکە لە گرفتە بنەڕەتییەکانی تورکیا و بەردەوامیش یەکێکە لە ئاستەنگە گەورەکانی بەردەم مافەکانی مرۆڤ، دەستبەسەرکردنی حکومەت و پرۆسە یاساییەکان بەرامبەر ژنی سیاسەتمەدار و چالاکوانانی کورد جۆرێکی تری توندوتیژییە کە ژنان ڕووبەڕووی دەبنەوە. لە ئەنجامی سیاسەتەکانی دانانی قەیوم کە ماوەی ٣ قۆناغە بەردەوامە، مافی هەڵبژاردنی هاوسەرۆکانی شارەوانی دەڤریم دەمیر، گوڵستان سۆنوک، سانیە بایرام و بیرسەن ئۆرهان پێشێل کرا و پارێزگار لە شوێنی ئەوان دانرا. پراکتیزەکردنی قەیەم بۆتە سیاسەتێکی دەوڵەت کە بە قووڵی کاریگەری لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵایەتی هەیە و بە ڕوونی مافەکانی ژنان و بەشداریکردنی لە ژیانی کۆمەڵایەتیدا تێکدەدات.

 

کاریگەریی دەروونی و ماددی بوومەلەرزەی مەڕەش و هاتای کە لە ساڵی ٢٠٢٣ لەسەر ژنان و منداڵان ڕوویدا، بەردەوامە و لە هەمان کاتدا بەهۆی ناسەقامگیری ئابووری لە تورکیا، کردەوەی توندوتیژی دژی ژنان دەبێتە هۆی زیادبوونی جۆرەکانی توندوتیژی، هەروەها دەبینرێت کە کوشتنی ژنان لەو شارانەدا زیادی کردووە کە بۆ یەکەمجار بەهۆی بوومەلەرزەکەوە زیانیان بەرکەوتووە.

 

داواکارییەکان بۆ کەمکردنەوەی توندوتیژی دژی ژنان بریتین لە:

*دەوڵەت دەستبەرداری سیاسەتی بێ سزای بێت و پڕۆسەی دادگاییکردنی کاریگەر مسۆگەر بکات.

*ئەنجامدانی گۆڕانکاری و ڕێسای نوێی یاسایی بۆ ڕێگریکردن لە توندوتیژی دژی ژنان و گروپە بێبەشەکانی تر.

* نەهێشتنی نایەکسانی جێندەری کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی توندوتیژی دژی ژنان، دەبێت نەهێڵرێت.

*دەوڵەت دەبێت بە پێی دەستوور و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان ئەرکەکانی خۆی جێبەجێ بکات.

* سازکردنی ڕاهێنان و سیمینار کە هۆشیاری لەسەر ئەو پرسە بۆ کارمەندانی دامودەزگا حکومییەکان بەرز دەکاتەوە بۆ نەهێشتنی نایەکسانی جێندەری لە کۆمەڵگەدا.

*بەمەبەستی دەستەبەرکردنی یەکسانی جێندەری پێویستە ئەو وانانەی کە خوێندکاران ئاگادار دەکەنەوە لە توندوتیژی دژی ژنان زیادبکرێن بۆ مەنهەجی وەزارەتی پەروەردە.

 

داتاکانمان بەم شێوەیەن:

* لانی کەم ٣٩ ژن لە هەرێم لە هەلومەرجی گوماناویدا گیانیان لەدەستداوە.

* لانی کەم ٧ ژن کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە.

٭ لەئەنجامی توندوتیژی خێزانی لانی کەم ٤٩ ژن گیانیان لەدەستداوە و لانیکەم ١٢ ژنیش بریندار بوون.

*لەئەنجامی توندوتیژی کۆمەڵایەتیدا لانیکەم ١٩ ژن لە ناوچەکەدا گیانیان لەدەستداوە و لانیکەم ١٦ ژن برینداربوون و لانیکەم ژنێک دەستدرێژی کراوەتە سەر.

*لە ناوچەی ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لانیکەم ٦٨ ژن کوژراون کە ژنێکی ڕەگەزگۆڕاویان تێدایە لە ئەنجامی توندوتیژی پیاوان لە خێزان و کایەی کۆمەڵایەتیدا کوژراون و ٧ ژنیش تا ئستی کوشتن لێیان دراوە.

 

بەم شێوەیە مافی ژیانی لانی کەم ١١٤ ژن لە ماوەی ١ ساڵدا پێشێل کرا

*ئەو شارانەی زۆرترین مافی ژیانی ژنانی تێدا پێشێل کراوە بریتین لە ڕحا (٢١) کەس، ئامەد (١٦) کەس، ماردین (١٣) کەس، وان (١٠) کەس و دیلۆک (١٠) کەس.

* لانی کەم ٥٧ ژن لە ''ماڵ'' کە بە سەلامەتترین شوێن پێناسە دەکرێت، کوژراون یان بە مردوویی دۆزراونەتەوە.

*ژن زیاتر لەلایەن باوک و کوڕ و ئەو کەسانەی کە هاوسەرگیریان لەگەڵدا کردووە کوژراون.

*زۆرێک لە ژنان بەهۆی داوای جیابوونەوە کوژراون.

 

ڕاگەیاندراوەکە دوای خوێندنەوەی ڕاپۆرتەکە کۆتایی هات.