ساریا دەنیز

 

ناوەندی هەواڵ- زیندانەکانی تورکیا لە ڕابردووەوە تا ئەمڕۆ بە ئەشکەنجە، پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، گۆشەگیری و مردن ناسراون، بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی دادی تورکیا کە لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ بڵاوکراوەتەوە، ٣٣٦ هەزارو ٣١٥  زیندانی و تاوانبار لە زیندانەکانی تورکیا هەن، ژمارەی ئەو کەسانەی تەمەنیان لە ٦٥ ساڵ بەرەو سەرەوەیە ٥ هەزارو ٥١٣  کەسن، بەگوێرەی وەزارەتەکە، ٢٧٧ زیندانی داخراو، ٨٨ زیندانی کراوە، ٤ ماڵی پەروەردەی منداڵان، ١٠  زیندانی ژنان، ٨ زیندانی کراوەی ژنان و ٩ زیندانی گشتی منداڵان هەن و بە گشتی ٣٩٦ زیندان هەن.

 

زیندانییە نەخۆشەکان

لە زیندانەکاندا کە ڕۆژانە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ ئەنجام دەدرێن، لە کۆی هەزار و ٥١٧ زیندانی، ٦٥١ زیندانی قورس هەن، بەڵام ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەم زانیارییانە بە شێوەیەکی تایبەت دەستنیشانکراون، زیندانەکان لەوە زیاترن کە ئاماژەیان پێکراوە، چونکە زیندانەکان شوێنی کراوە نین بۆ لێکۆڵینەوە، ئەو زیندانیانەی کە ناتوانن خزمەتگوزارییە تەندروستییە پێویستەکان وەربگرن، لە زیندانەکاندا دەمرن، هەروەها پرۆسەی چوون بۆ نەخۆشخانەکانی ئەو زیندانیانەی کە ناتوانن چارەسەری پێویست وەربگرن، لەو زیندانیانەی کە ئازاریان هەیە بە ئەشکەنجە پێناسە دەکرێت، ئەو زیندانییانەی بە ڕووتی و لەناو دەمیاندا پشکنینیان بۆ دەکرا لە کاتی چوونە ژوورەوە و دەرچوونیان لە زیندان، ناچارکران بە بەستنەوە پشکنینیان بۆ بکرێت، داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ دەیانەوێت ئازادکردنی زیندانییە نەخۆشەکان بە ڕێنماییە پێویستەکان مسۆگەر بکرێت و داوای کۆتاییهێنان بە کردارە نامرۆڤانەکانی بەردەم چارەسەرکردن دەکەن.

 

سەرەڕای بارودۆخی زیندانییە نەخۆشەکان لە هەموو بوارەکانی ململانێدا،  بونیادنانی سیستمێکی سزادان لە زینداندا بەردەوامی هەیە، بەپێی زانیارییەکانی کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤ، تەنها لە ساڵی ٢٠٢٢دا ٧٦ کەس لە زیندانەکاندا گیانیان لەدەستداوە، لەو کەسانەی کە گیانیان لەدەستداوە، ٣٥یان بەهۆی نەخۆشییەکەیانەوە گیانیان لەدەستداوە، هەروەها زیندانییەکانی دیکە بە گوماناوی گیانیان لەدەستداوە، لە ماوەی حکومەتی ئاکەپەدا هەزاران کەس لە زیندانەکانی ئاکەپەدا کوژراون.

 

نایاسایی لە مێژەوە تا ئەمڕۆ بەردەوامە

زیندانیان کە وەک دیل لە زیندانەکان دانراون، لە هەموو مافەکانی مرۆڤ بێبەش دەکرێن، مێژووی زیندانەکانی وڵات نیشانی دەدات کە ئەم دۆخە هەمیشە وەک خۆیەتی، پرسەکە بە هەموو جۆرە نایاساییەکانی بەردەوامە، خەبات و بەرخۆدان دژی مێژووی ئەشکەنجە کە لە ساڵی ١٩٥٠ لەگەڵ سانساریان خان دەستیپێکرد، بە هەمان شێوە گەشە دەکات.

 

ئەشکەنجە لە سانساریان خان دەستیپێکرد

سانساریان خان، کە وەک بینایەکی ئاسایشی ئیستەنبوڵ بەکاردەهێنرا، یەکێک بوو لە سەنتەرەکانی ئەشکەنجەدان لە ساڵانی پەنجاکان و شەستەکان، ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن چەندین نووسەر و شاعیر و سیاسەتمەداری وەک ڕوهی سو، ئەحمەد عەریف و میهری بەلی و ماهیر چایان و ئیبراهیم کایپاککایا ئەشکەنجە دراون، سانساریان خان، کە بە تایبەتی ناوەندی ئەشکەنجەدانی ئەندامانی ناو بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە بوو، بەو "تابوتانە" یاد دەکرێتەوە کە خەڵکی خرایە ناو.

 

سەرهەڵدانی ١٢ی ئەیلوول

١٢ی ئەیلول یەکێکە لە وەرچەرخانە گرنگەکانی تورکیا، لەگەڵ کودەتای سەربازیدا ئەشکەنجە بە شێوەیەکی کۆنکرێتی دەرکەوت، لەم ماوەیەدا بە تایبەتی زیندانیانی سیاسی لە زۆرێک لە زیندانەکانی وەک زیندانی ژمارە ٥ی ئامەد، لقی سیاسی گەیرتەپە، زیندانی مێتریس و زیندانی مەمەک بە توندی ئەشکەنجە دەدران، تۆمارە فەرمییەکان دەریدەخەن، لە ئەنجامی ئەو ئەشکەنجەدانەدا ژمارەی ئەو کەسانەی تا مردن ئەشکەنجە دراون ٤٩١ کەس بووە، ئەو کەسانەی کە گوایە بەهۆی شەڕ و ململانێ کوژراون ٧٤ کەس و ئەو کەسانەی کە بە خۆکوژی دانراوە، ٤٣ کەس بووە، کەسانێک کە لە کاتی ڕاکردندا کوژران ١٦ کەس بوون، ئەو کەسانەی مانیان لە خواردن گرتبوو و گیانیان بەخشی ١٤ کەس بوو، ١٤٤ کەس دەرکەوت کە بە شێوەیەکی گوماناوی گیانیان لەدەستداوە، ٤١٩ زیندانیش گیانیان لەدەستدا، ١٢ی ئەیلوول، لە هەمان کاتدا، قۆناغەکانی بەرخۆدان لە زیندانەکاندا بووە و تێپەڕبوونی مێژوو بوو.

 

زۆرترین ونبوون لە ساڵانی ۱۹۹۰کاندا

لە تورکیا، ساڵانی نەوەدەکان سەردەمی کوشتن و ونبوون بوو، زیندانەکان کران بە ناوەندی کۆمەڵکوژی، بوون بە سەنتەری جینۆساید، کۆمەڵەی گشتی ئایار، کە لەلایەن وەزیری دادی ئەو کاتە محەمەد ئەگار بە ئەشکەنجە و مردن لە زیندانەکاندا دانرا، بەهۆی مانگرتنی برسێتییەوە ناڕەزایی خۆی دەربڕی، دوو هەزار و ١٧٤ زیندانی مانگرتنیان لە خواردن دەستپێکردووە و ٣٥٥ زیندانیش لە ڕیزی مردندا بوون، یەکەم مانگرتن لە خواردن لە زیندانی ئامەد دەستیپێکرد و ١٢ زیندانیی سیاسی گیانیان لەدەستدا.

 

ئۆپەراسیۆنی گەڕانەوە بۆ ژیان

سیاسەتی نوێ بۆ خراپترکردنی ئەشکەنجە و بارودۆخی زیندانەکان لە زیندانەکاندا پەرەپێدرا، یەکێک لەو ئۆپەراسیۆنانە "گەڕانەوە بۆ ژیان" بوو، بەندیخانەی جۆری F دروستکرا لە ساڵی ٢٠٠٠، ژمارەیەکی زۆر لە زیندانییەکان لە دژی ئەو زیندانانە مانگرتنیان ڕاگەیاند، ٨١٦ زیندانی مانگرتنی تا مردنیان دەستپێکرد، گازی کیمیایی و بۆمب و چەک لە ئۆپەراسیۆنەکەدا بەکارهێنرا و بە بولدۆزەرەوە چوونە ناو زیندانەکان، لە ئۆپەراسیۆنەکاندا ٣٠ کەس کوژران، زیندانیکراوان بە زۆرەملێ گواسترانەوە بۆ زیندانەکانی جۆری F، بەهۆی مانگرتنی تا مردن ١٢٢ کەس گیانیان لەدەستدا.

 

مانگرتن لە خواردن تا مردن

لەگەڵ کردنەوەی زیندانەکانی جۆری F، هەوڵی بڕینی پەیوەندی زیندانییەکان درا، لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢، ٤٨٣ زیندانی لە کەیسی پەکەکە و پژاک مانگرتنیان لە خواردن لە ٥٨ زیندانی سەرتاسەری تورکیادا بۆ باشترکردنی بارودۆخی زیندانیکردنی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان و کۆتایی هێنان بە گۆشەگیری، ڕاگەیاند، مانگرتنەکە بۆ ماوەی ٦٨ ڕۆژ بەردەوام بوو و بە بانگەوازی عەبدوڵا ئۆجالان کۆتایی هات، زیندانییە سیاسییەکان کە داوای دادگایەکی دادپەروەرانەیان دەکرد، جار جار دەستیان بە مانگرتن لە خواردن دەکرد و ئەم مانگرتنانە تا مردن بەردەوام بوون، مستەفا کۆچاک، کە لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٩ لە زیندانی جۆری Fی ژمارە ١ی کیریکلار مانگرتنی لە خواردن دەستپێکرد و سەرەنجام گیانی لەدەستدا، پارێزەر ئیبرو تیمتیک، ئەندامی کۆمەڵەی پارێزەرانی هاوچەرخ، لە ٢٧ی ئابی ٢٠٢٠ لە ٢٣٨ەمین مانگرتنی تا مردندا  گیانی لەدەستدا، هەروەها هێلین بۆلیج و ئیبراهیم گۆکچک، ئەندامانی گروپی یۆرۆم لە چالاکی مانگرتنی تا مردن گیانیان لەدەستدا.

 

ئەو گۆشەگیرییەی کە بە درێژایی ژیان بڵاو بووەتەوە

تاکە شتێک کە لەوەتەی سانساریان خانەوە لە زیندانەکاندا نەگۆڕاوە ئەشکەنجە و مامەڵەکردنە دژی مرۆڤایەتی، لە تورکیا کە هەموو دەنگەکانی ئۆپۆزسیۆن هەوڵدەدرێت لە ڕێگەی دەسەڵاتی دادوەری و دەستگیرکردنەوە ببڕدرێن، زیندانەکانیان بێناسنامە کرد و  سیاسەتی بێبەشکردنی مرۆڤ لە مرۆڤایەتی بەڕێوەدەبەن، بەڵام دەکرێت بڵێین ئەم دۆخە لە ناوەندێکەوە بۆ هەموو زیندانەکان و هەموو کۆمەڵگەی تورکیا پەلی هاویشتووە، ئەمە ئەو "گۆشەگیرییە"یە کە لە هەموو شوێنێک بڵاو بووەتەوە، گۆشەگیرکردنی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان نیشانەی ئەوەیە کە دەیانەوێت لە سەرتاسەری وڵاتدا ئەنجامی بدەن.

 

ڕێبەری گەلی کورد، عەبدوڵا ئۆجالان و گۆشەگیری

کاتێک سەیری زیندانەکانی تورکیا دەکەیت، پێویستە سەیری زیندانی دوورگەی ئیمراڵی بکەیت کە ڕێبەری گەلی کورد، عەبدوڵا ئۆجالان تێیدا زیندانی کراوە، تا ئێستا هیچ زانیارییەک لە عەبدوڵا ئۆجەلانەوە بەدەست نەگەیشتووە کە بۆ ماوەی ٢٤ ساڵە لە زیندانی جۆری Fی ئیمراڵی زیندانی کراوە لە دۆخێکی سەختی گۆشەگیریدا، پارێزەرەکانی داوای کۆبوونەوەی هەفتەی دوو جار دەکەن و داواکارییەکان بەبێ وەڵام ماونەتەوە، کۆبوونەوە لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجالان و زیندانییەکانی دیکە وەیسی ئاکتاش و حامیلی یەلدریم و عومەر هایری کۆنار بەهۆی "سزای دیسپلین" و "قەدەغەکردنی چاوپێکەوتن لەگەڵ پارێزەران و بنەماڵە کە لە ٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ دانراوە، دوای کۆتایی هاتنی سزای دیسپلینی عەبدوڵا ئۆجالان لە ٩ی کانوونی یەکەم،  پارێزەرەکەی بەپێی یاسای ١٥و ٢٣ی ٢٠٢٢، لە ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ سێ داواکاری جیاوازی بۆ هەردوو زیندان و دادگا پێشکەشکرد، لە ٤ی کانوونی دووەم، دادگای ئینفازی بورسا بە پارێزەرانی ڕاگەیاند کە عەبدوڵا ئۆجالان و زیندانییەکانی دیکە سزای سێ مانگ زیندانییان بەسەردا سەپێندراوە، بەهۆی قەدەغەکردنی نوێی کۆبوونەوەی خێزانی، هەروەها سکاڵاکەی پارێزەران دژی بڕیارەکە لە ١٠ی کانوونی دووەمدا ڕەتکرایەوە، پارێزەران سکاڵایان لە دادگای دەستووری (AYM) کرد دژی ئەو بڕیارە.

 

هیچ وەڵامێک نییە لەلایەن AYM

دوای قەدەغەکردنی کۆبوونەوەی پارێزەران بۆ ماوەی شەش مانگ لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢، پارێزەرانی نووسینگەی یاسای ئەسرین کە داوایان لە دادگای دادی بورسا کرد، ڕایانگەیاند کە هیچ قەدەغەیەک بۆ کۆبوونەوە نەکراوە، بەڵام هیچ کۆبوونەوەیەک لەو ماوەیەدا ئەنجام نەدراوە، ئەو داواکارییانەی کە لەلایەن پارێزەرەکانەوە پێشکەش کراون چەند جارێک بەبێ وەڵام ماونەتەوە و کۆبوونەوە ئەنجام نەدراوە، تا ئێستا هیچ وەڵامێک نەدراوە بۆ داواکارییەکەی پارێزەران بۆ دادگای دەستووری.

 

ڕێزان ساریجا و نەورۆز ئویسال، پارێزەرانی عەبدوڵا ئۆجالان لە ڕۆژانی ٢-٢٢ی ئایار و ١٢-١٨ی حوزەیران و ٧ی ئابی ٢٠١٩ لەگەڵ ڕێبەر ئۆجالان کۆبوونەوە، لەو کاتەوە تا ئێستا پارێزەران ڕێگەیان پێنەدراوە چاوپێکەوتن بکەن.

 

بەرخۆدان بەردەوامە

هەر لە سەرەتاوە، بەگوێرەی یاسای جەنگ حکومەت زیندانەکانی بەڕێوەبردووە، ئەو زیندانییانەی کە لە دادگایەکی دادپەروەرانە بێبەش کراون و بۆ ماوەی چەند ساڵێک وەک دیل مامەڵەیان لەگەڵ کراوە، بەڵام بەرخۆدان هەرگیز کۆتایی نەهات، زیندانییەکان لەو زیندانانەی کە تێیدا دەستبەسەر کراون، لە تێکۆشان نەوەستاون، سەدان زیندانی چاوەڕێی ڕۆژانی خۆش لە تورکیا دەکەن، ژنانی زیندانی لە زیندانەکاندا بەهۆی ڕەنگی جل و خوێندنەوەی پەرتووک یەک لەدوای یەک سزا دەدرێن، بەڵام سەرەڕای هەموو شتێک بە گۆرانی و هەڵپەڕکێ بەردەوامن لە بەرخۆدان، زیندانییەکان چاوەڕێی پشتیوانی گشتی دەکەن و داوای دادگاییکردنێکی دادپەروەرانە و ژیانێکی شایستەی شکۆی مرۆڤ دەکەن.