بەهاران لاهیب

 

ئەفغانستان-ئەفغانستان وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان لە نەتەوە و ئایینی جیاواز پێکدێت و مێژوویەکی هەیە کە درێژدەبێتەوە بۆ ٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا ئەگەر سەیری مێژووی ئەم وڵاتە بکەین، مشتێک دەسەڵاتدار هەن کە گرنگییان بە ئازادی و خۆشگوزەرانی و پێشکەوتن داوە بۆ خەڵک و میللەت، بەڵام بەهۆی شوێنی جوگرافیا لەبارەکەیەوە، ئەفغانستان چەندین جار لەلایەن حکومەتە ئیمپریالیستەکانەوە داگیرکرا.

 

لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا سەرژمێرییەکی ورد ئەنجام نەدراوە، بەڵام مەزەندە دەکرێت ژمارەی دانیشتووانی ئەفغانستان نزیکەی ٣٥ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار کەس بێت و سەرەڕای بڵاوبوونەوەی هەژاری و بێکاری، ئەم وڵاتە بەهۆی دەوڵەمەندی کانزاکانەوە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین وڵاتەکان دادەنرێت ، بەڵام سەروەت و سامانەکەی هەرگیز بۆ قازانجی خەڵک بەکارنەهاتووە.

 

ئەفغانستان ٣٤ پارێزگا و ٤٠٨ ناوچەی هەیە، کە بەشتون، ئاڵتاجیک، هەزارە، ئیمام، ئۆزبەک، تورکمان، بەلوش، نورستان، باشی، قەزڵباش، براهویین، بامیریین، عەرەب و نەتەوەکانی دیکەی تێدایە، گوێرەی ئاماری ساڵانی پێشوو، بەشتۆنەکان، پاشان ئەلتاجیکییەکان و هەزارەییەکان زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی ئەو وڵاتەن، زمانی فەرمی ئەو وڵاتە بەشتۆیە، بەو پێیەی خەڵکێکی زۆر بە زمانی ناوخۆیی خۆیان قسە دەکەن، هەروەها زۆرینەی خەڵکی ئەفغانستان ٩٩% لەناو ئەو موسڵمانانەدان کە سەر بە مەزهەبی شیعەو سوونەن.

 

کەمینە ئایینیەکانی هیندۆس و سیخ و جوولەکە و مەسیحی لەخۆدەگرێت زۆربەیان لە ئەفغانستانەوە کۆچیان کردووە یان ناسنامەکانیان شاردوەتەوە بەهۆی بەردەوامی شەڕی دژی ئەوان بۆ ماوەی ٤٥ ساڵە بەناوی شۆڕشەوە هێرشیان دەکرێتە سەر و تەنها ١٥ بۆ ١٨ بنەماڵەی سیخ و هیندۆسی لە کابول ماون.

 

بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافیاوە، ئەفغانستان سێ جار لەلایەن ئینگلیزەکانەوە داگیرکرا و جارێکیش لەلایەن ڕووسەکان و ئەمریکاییەکانەوە، وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی دیکەش بەهۆی بەرژەوەندییەکانیانەوە ڕۆڵیان لە کاروباری سیاسی و تاوانەکانی ئەم وڵاتەدا هەبووە و بەریتانیا لە دەستدرێژییە سەربازییەکانیدا هەوڵیدا هۆزەکانی ئەفغانستان لەژێر دروشمی "دابەشکردن و حوکمڕانی" یەکتر بکوژن، بەڵام ئەوە سەرکەوتوو نەبوو.

 

"هەوڵێک هەبوو بۆ زیادکردنی ململانێی نەتەوەیی"

دوای دەستدرێژی سەربازیی ڕووسەکان لە ساڵی ١٩٧٩ و دامەزراندنی حکومەتێکی ساختە، هەوڵێک هەبوو بۆ زیادکردنی ململانێی نەتەوەیی لە لایەکی دیکەوە ئەمریکا، پاکستان، سعودیە و ئێرانیش لە کاتی شەڕی بەرخۆدان لە دژی ڕووسیا و تەنانەت بیر لە دابەشکردنی ئەفغانستان کردەوە.

 

ژمارەیەک لە ڕۆشنبیرانی سەر بەو پارتانە کاردەکەن بۆ هەڵگیرسانی پرسی نەتەوەیی، بەشێک لەو ڕۆشنبیرانە پشتۆکان بە سەرکردەی عەشیرەتەکان دەزانن، هەندێکی دیکەش کە سەر بە نەتەوەی هەزارە و تاجیکن، پشتونەکان بە دواکەوتوو و بێ کولتوور ناودەبەن و پێشنیاری دابەشکردنی ئەفغانستان دەکەن.

 

بەڵام دروستکردنی ململانێی نەتەوەیی لە نێوان خەڵکدا مانای زۆری نییە، چونکە خەڵکی ئەفغانستان سەرەڕای گرژی و ئاڵۆزییەکان، لە یەک خاکدا دەژین و بەشێکی زۆریان پەیوەندی خێزانییان هەیە، هەروەها پارتە دەسەڵاتدارەکان و لقەکانیان، لەوانەش حزبە جیهادییەکان و تاڵیبان، واتای چڕکردنەوەی ئەم پرسانەیە لە پێناو بەرژەوەندییەکانیدا، بەڵام هەرگیز گرنگییان بە خۆشگوزەرانی ئەو کەسانە نەداوە کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە سەر بەوانە.

 

"وەک هەمیشە ژنان و منداڵان زیانیان بەرکەوتووە"

لە ماوەی ٢٠ ساڵی بوونی ئەمریکا و حکومەتە بوکەڵەکەیدا، بابەتی ڕەگەزی و نەتەوەپەرتیش تیشکیان خرایە سەر و ئەوانەی باسیان لە نەتەوەپەرستی دەکرد، هیچ ڕێوشوێنێکی سەرەتایییان بۆ ناوچەکانیان نەگرتەبەر و کاتێک مرۆڤ گەشت دەکات بۆ پارێزگاکان، دەبێت ڕوونە کە زۆربەی تاوانەکان لە سێبەری نەخوێندەواری، هەژاری، توندوتیژی دژی ژنان و نەبوونی ئاسانکاریدا ئەنجام دەدرێن، لە هەمان کاتدا وەک هەمیشە ژنان و منداڵان زیانیان بەرکەوتووە، بەڵام خەباتی خەڵکی سڤیل لە ئەفغانستان بە هیچ شێوەیەک لە ڕەنگی نەتەوەیی و ئایینی نەبوون لە نێو خەڵکی ئاسایی ئەفغانستان، باس لە سەر نەتەوە و ئایینەکان تایبەت نییە واتە، چونکە زۆرێکیان، وەک باسمان کرد , جووت بوون.

 

سیلسیلە ناسر ژنێکی تەمەن مامناوەندە و هاوسەرگیری لەگەڵ پیاوێکی هەزارە کردووە وتی: پێم سەیرە کاتێک باسی دابەشکردنی ئەفغانستان دەکەن، ئایا دەزانن چۆن خێزانەکان جیابکەنەوە؟ ئەگەر ئەفغانستان دابەش ببێت، من و منداڵەکانم سەر بە کام هۆز دەبین؟ ئەوانەی باسی دابەشبوون دەکەن تێناگەن و قسەی لەو جۆرە ناڵێن جگە لە بەرژەوەندی ئاغاکانیان، ئەوە پەیوەندی بە جیاکردنەوەی خیانەت و تاوانەوە هەیە.

 

نورهوا شاکور کە تەمەنی ٦٠ ساڵە و خاوەنی چوار کوڕ و دوو کچە، وتی: شیعەم و خەڵکی قەندەهارم، هاوژینەکەم هەزارەی خەڵکی غەزنییە، منداڵەکانم هاوسەرگیرییان لەگەڵ پشتۆ و هەزارە و تاجیک و ئۆزبەکستان کردووە دابەشبوونی ئەفغانستان بۆ من هیچ واتایەکی نییە ئێمە بەبێ گوێدانە ڕەگەز و نەتەوەیەک بە ئاشتی دەژین، هەرکەسێک باسی باڵادەستی نەتەوەیی یان دابەشبوون بکات لە حکومەتی پێشوو یان ئێستادا، خیانەت لە خەڵکی ئەفغانستان دەکات و بەم قسانە بەدوای خوێنڕشتن و لەدەستدانی منداڵەکانماندا دەگەڕێن.