ناوەندی هەواڵ

 

بەیاننامەی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت ١٠ی کانوونی یەکەم ڕۆژی جیهانی مافەکانی مرۆڤە، بە ئایدیاڵی هاوبەش دادەنرێت کە پێویستە هەموو گەلان و نەتەوەکان و مسۆگەرکەری هەموو تاکەکان پێی بگەن، ڕەنگدانەوەی ڕێککەوتنێکە کە دەڵێت دەوڵەتەکان، دادپەروەری، یەکسانی و ئازادی ئەو بەهایانەن کە کۆمەڵگا پێکەوە بنیات دەنێن کە تێیدا هەمووان دەرفەتی یەکسانیان هەیە لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا.

 

جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ پارێزراوە وەرگێڕدراوەتە سەر زیاتر لە ٥٠٠ زمان و بەشداری کردووە لە هەموارکردنەوەی زۆرێک لە دەستووری دەوڵەتە سەربەخۆکان و دیموکراسییە مۆدێرنەکان، جاڕنامەکە ٣٠ ماددەی تێدایە کە باس لەو ماف و سوودانە دەکات کە زۆربەیان جیبەجێکراون بەڵام هێشتا لەلایەن زۆرێک لە وڵاتان نادیارن، مافەکان بریتین لە مافی کارکردن لە بارودۆخی ئاسایی و ڕەزامەند، پاراستنی کۆمەڵایەتی و ستانداردێکی گونجاوی ژیان، مافی دەستگەیشتن بە پەروەردە و چێژ وەرگرتن لە سوودەکانی ئازادی کولتووری و پێشکەوتنی کرداری.

 

ئەشکەنجەدان و دەستگیرکردنی هەڕەمەکی پێشێلی مافی مرۆڤە

جگە لە ئازادی جووڵە، یەکسانی لەبەردەم یاسا، ئازادی بیروڕا، ویژدان و ئایین، ئازادی ڕادەربڕین و بیروڕا، کۆبوونەوەی ئاشتیانە، بەشداریکردن لە کاروباری گشتی و هەڵبژاردن، هەروەها پاراستنی مافەکانی کەمایەتییەکان، بەپێی جاڕنامەکە دەستگیرکردنی هەڕەمەکی، ئەشکەنجەدان، مامەڵەی دڕندانە یان نامرۆڤانە، کۆیلایەتی، کارکردنی بەزۆر، جیاکاری، دەستوەردان لە ژیانی تایبەتی و جیاکاری ڕەگەزی یان ئاینی، پێشێلی مافی مرۆڤە.

 

سەرەڕای ئەمەش، پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە سەرانسەری جیهاندا ڕوودەدات، لە گرنگترینیان شکستی حکومەتەکان لە پابەندبوون و دڵنیابوون لە چێژ وەرگرتن لەلایەن ئەندامانیانەوە لە مافە مەدەنی، سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانیان، هەرچەندە لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا چەندین بوار فراوان بوون، لەوانە پزیشکی، تەکنەلۆژیا، ژینگە و ئەوانی تر، بەڵام جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٤٨ لە زۆربەی وڵاتان ڕەنگدانەوەی مافی یەکسانی و ئازادی و دادپەروەری نەبوو.

 

مافی مرۆڤ لەناو قەیران و پێشێلکارییەکانی ئێستا

ملیۆنان کەس ناچارکراون ماڵەکانیان چۆڵ بکەن سەرەڕای مافی نیشتەجێبوونی پێویست، وەک ئەوەی لە سوریا و یەمەن و غەزە و شوێنەکانی دیکە ڕوودەدات لە زۆربەی وڵاتان کە شایەتی بارودۆخی جەنگ و هەڕەمەکی بوون، کە پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سوریا بەردەوامە، لەوانە کوشتن، ڕفاندن، گرتنی زەوی و دەرکردنی بەزۆر لەلایەن داگیرکاری تورکیا و بەکرێگیراوەکانی.

 

خەڵک مافی ژینگەیەکی تەندروستیان هەیە بەبێ پیسبوون، بەلام خەڵکی غانا دەناڵێنن لە پیسبوونی چالاکییەکانی کانزایی کە دەبێتە هۆی پیسبوونی ئاو و سڕینەوەی دارستانەکان و جاڕنامەکە مافی پەیوەندیدار بە کار دابین دەکات، بەڵام مرۆڤەکان کەمترین کرێی پێویستییان هەیە بۆ دابینکردنی ژیانێکی شیاو.

 

کۆریای باکوورو ئێران پێشێلی مافی مرۆڤ دەکەن

هەروەها ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاشکرایان کردووە کە تاوانەکانی جینۆساید، کوشتن، کۆیلایەتی، ئەشکەنجەدان، لاقەکردن و ونبوونی بەزۆر لە کۆریای باکوور، کە زۆر جیاواز نییە لە ئێران، ڕووبەڕووی چەندین سزای نێودەوڵەتی بووەتەوە بەهۆی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن دەسەڵاتی ئێرانەوە، دوایینیان سەرکوتکردنی خۆپیشاندەرانی ئاشتیخواز بوو لەوەتەی خۆپیشاندانەکانی سەرانسەری وڵات لە ساڵی ٢٠٢٢ دەستیپێکرد دوای کوشتنی ژنێکی گەنج بە ناوی "ژینا ئەمینی" لەلایەن پۆلیسی ڕەوشتییەوە بەبیانووی پابەندنەبوون بە حجابی زۆرەملێوە.

 

پێشێلکارییەکان بەردەوامن و هیچ گەرەنتییەک بۆ ماف و لێپرسینەوە بۆ سەرپێچیکاران لەڕووی یاساییەوە نییە

چەندین پەیماننامە و دەستە و میکانیزم هەیە بە ئامانجی بەهێزکردنی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ، لەوانە پەیماننامەی ڕێگریکردن و سزادانی تاوانی جینۆساید لە ساڵی ١٩٤٨ کە پێی وابوو جینۆساید زیانێکی زۆری بە مرۆڤایەتی گەیاندووە، هەروەها لە ساڵی ١٩٦٥ ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرەکانی جیاکاری ڕەگەزی کە ١٨ ماددەی تێدایە.

 

لەبەرئەوەی جیاکاری دژی ژنان پێشێلکردنی بنەمای مافی یەکسانە و بەربەستێکە لەبەردەم بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و کولتووریدا کە گەشەکردن و گەشەکردنی خێزان دوادەخات، بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان پەیماننامەی نەهێشتنی هەموو جۆرەکانی جیاکاری دژی ژنان لە ساڵی ۱۹۷۹ ڕاگەیاند.

 

هەروەها پەیماننامەی مافەکانی منداڵان لە ساڵی ١٩٨٩ دا دانی پێدانا کە ژیان و بەدەستهێنانی نەتەوە و ناوێک و دەربڕینی بۆچوون و وەرگرتنی چاودێری لەلایەن دایک و باوکەوە یەکێکە لە مافە بنەڕەتییەکانی هەموو منداڵێک و پەیماننامەکە پابەندە بە دابینکردنی پاراستن بۆ منداڵان لە خراپ بەکارهێنان.

 

هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٦ ڕێککەوتننامەی مافەکانی کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت و لە هەمان ساڵدا ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی دامەزراند کە کار بۆ برەودان و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ دەکات بە چارەسەرکردنی پێشێلکارییەکان.

 

هەموو ساڵێک لەدوای پەسەندکردنی جاڕنامەکە لەلایەن کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، ساڵیادی پەسەندکردنی جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ لە ١٠ی کانوونی یەکەمدا یاد دەکرێتەوە بە ئامانجی زیندووکردنەوەی ڕۆحی جاڕنامەکە و نوێکردنەوەی ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی لەسەری،  هەموو ساڵێک بابەتەکان دەگۆڕێن، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ئاهەنگەکە بابەتی "بنیاتنانی باشتر" و دروشمی ساڵی پێشوو  "گەنجان بۆ مافەکانی مرۆڤ دەوەستنەوە" بوو.

 

ئەمساڵ لە ٧٥مین ساڵیادی پەسەندکردنی جاڕنامەکەدا، بە ناونیشانی "شکۆمەندی، ئازادی و دادپەروەری بۆ هەمووان" یادی دەکرێتەوە.

 

پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە ساڵی ٢٠٢٣ لە بەرزترین ئاستیدا

هیچ نهێنییەک نییە ئەو پێشێلکارییانەی  لە ئەجێندای ئەمساڵدا جێیان هێشتووە چەندە درێژخایەن بوون، بەتایبەتی ئەو پێشێلکارییانەی کە کاریگەرییان لەسەر ژنان و منداڵانی بەتەمەن و نەخۆش و هەژاران کردووە، ئەمەش بووە هۆی لەدەستدانی مافە سەرەتاییەکانیان.

 

لەوانەیە قسەکردن دەربارەی ئەم پێشێلکارییانە لە ئەفغانستان، غەززە، یەمەن، ئێران، سووریا و تورکیا لە نموونەی بێشوماردا دەرکەوتبێت، تیایدا دەستگیرکردن و بەئامانجکردنی چالاکییەکانی ڕاگەیاندن و ژنان بە شێوەیەکی نایاسایی و ئەخلاقی هەبووە بەپێی هەندێک یاسا و ستاندارد کە هۆکاری ئەم دەستگیرکردنانە و دادگاییکردنەکانیان دیاری دەکات.