مونا تۆکا

 

لیبیا- سەرەڕای هەموو ئەو پێشهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتیانەی وڵات لە ساڵی ٢٠١١ەوە بەخۆیەوە بینیوە، پرسی میراتی ژنان وەک یەکێک لە تەوەرە بێدەنگەکانی گفتوگۆی گشتی دەمێنێتەوە، بەتایبەتی لە کۆمەڵگە ناوخۆییەکان کە لۆژیکی "شەرمەزاری" و "شاردنەوە" بەسەر لۆژیکی دادپەروەری و مافدا زاڵە. پرسی میراتی ژن هەروا بە دوودڵی و ترسەوە پۆشراوە و کورت دەکرێتەوە، بۆ یەک دەستەواژە کە زۆرجار زۆر کەس دووبارەی دەکەنەوە: ئێوە لەبەردەم هاوڵاتیاندا ڕوومان پیشان نادەن.

 

شۆکی نەبوونی

عائیشە محەمەد هاوڵاتی ئوباری، کە بەهۆی ئەو ژینگە کۆنەپەرستانەی تێیدا دەژی، ئامادەنەبوو لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا دەربکەوێت، باس لەوە دەکات کە جگە لە وێنە کۆنەکان و یادەوەرییە زوو تێپەڕەکانی منداڵی لە ماڵێکی گەورە کە ئێستا لە دەستی براکانیدایە، هیچی لە باوکی کۆچکردوو بە میرات نەگرتووە. پێنج ساڵ لەمەوبەر باوکی کۆچی دوایی کردووە، لەو کاتەوە لەگەڵ سێ خوشکەکەی بانگهێشت نەکراون بۆ گفتوگۆکردن لەسەر میراتەکە. دواتر سەریان سوڕما کە ئەو خانوو و زەوییە کشتوکاڵیانەی کە بەشێک بوون لە موڵک و ماڵی باوکیان بەبێ ئاگاداری خۆیان فرۆشراون.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، کاتێک ئاماژەم بە ئارەزووی خۆم کرد بۆ زانینی وردەکارییەکانی میراتەکە، بە شێوەیەکی ڕستەیی پێم وترا، 'ئەوە شەرمەزارییە. هیچ کچێک زەوی بە میرات ناگرێت!' وەک ئەوەی تەنها بە داوای مافەکانم تاوانێکم ئەنجامدابێت.

 

میرات بەرامبەر بێدەنگی

لە شاری مرزوقەوە خەدیجە میفتاح چیرۆکی خۆی باس دەکات. وتی: لە ماڵێکدا گەورە بووە کە لە ڕووی ئاینییەوە ڕێزی لێدەگیرێت، بەڵام هەرگیز بە خەیاڵمدا نەهاتووە کە براکانم لە کاتی مردنی باوکمان دژی یەکتر ببنەوە. باوکم خاوەنی زەوییەکی بەرفراوان و دوو دوکان بوو، دوای مردنی براکانم وەک ئەوەی بەشێک نەبم لە خێزانەکە پشتگوێیان خستم، کاتێک داوای پشکی خۆمم کرد، دەیانوت تۆ لەبەردەم هاوڵاتیاندا دەموچاومان پیشان نادەیت.

 

ئەو ژنە هەوڵیدا بچێتە دادگا، بەڵام خێزانەکەی ڕەتیانکردەوە، تووشی فشارێکی دەروونی توند بوو کە ناچاری کرد پاشەکشە بکات. من بوومە ئەو کەسەی کە تاوانبار بوو، ئەو کەسەی کە لە خێزانەکەدا دەرکرابوو، تەنها لەبەر ئەوەی داوای مافەکانم دەکرد.

 

خێزان بەرامبەر ئازادی

سەبارەت بە نۆرا فایز، خێزانەکەی مەرجیان داناوە کە دەستبەرداری پشکی خۆی لە موڵکەکە بێت لە بەرامبەر ئەوەی ڕێگەی پێبدرێت هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێکی دڵخوازی خۆی بکات. ئامۆزاکەی خۆی بە شایستەی ئەو هاوسەرگیرییە زیاتر دەزانی بۆ پاراستنی 'خوێن و خاک'. وتی "من هاوسەرگیریم هەڵبژارد و دەستبەرداری مافی ماڵەکەم بووم، بەڵام تا ئەمڕۆ ئەو نادادپەروەریم لەبیر نەکردووە.

 

لە نێوان بەهاکان و یاسادا

زۆرێک لە ژنان پێیان وایە پرسەکە تەنها بابەتی کاغەز یان دادگا نییە، بەڵکو زیاتر بابەتی کۆمەڵگە خۆیەتی. داواکاری ژن بۆ مافی میراتەکەی بە پێشێلکردنی داب و نەریتی دادەنرێت، تەنانەت ڕەنگە بە خیانەتکار لە بنەماڵەکەی ناوی ببرێت. هەندێک دەستخستنی زەوی لەلایەن ژنێکەوە بە مانای چوونە ژوورەوەی پیاوێکی بیانی بۆ ناو 'زەوی خێڵەکی' دەزانن ئەگەر لە دەرەوەی خێزان هاوسەرگیری بکات.

 

لە کۆمەڵگەی لیبیادا، بێبەشکردنی میرات لەلایەن ژنانەوە تەنیا لە زیانێکی داراییدا سنووردار نییە، هەروەها تێچووی کۆمەڵایەتی قورس بەدوای خۆیدا دەهێنێت کە ژنان تەنانەت بۆ بیرکردنەوە لە داوای مافەکانیان دەیدەن. کۆمەڵگە بە تایبەت لە ناوچە کۆنەپەرست و خێڵەکییەکان، هێشتا ژنێک بە "لە ژێر کۆنترۆڵ" دەرچوو لە دژی خزمێکی تۆمار دەکات، تۆمەتباری دەکات بەوەی کە هەوڵی جیاکردنەوەی خێزانەکەی دەدات، سەرپێچی دەکات، یان تەنانەت تەماحکارە.

 

کاتێک ژنان دەبنە زیندانی شەرەف ستانداردەکان

عائیشە ئەحمەد، توێژەری کۆمەڵایەتی وتی: میرات لە زۆر بواردا وەک موڵکی بەکۆمەڵی پیاو مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت، ژنان پێویستە بێدەنگ بن و دەستورنامە بکەن بۆ ئەوەی بەناو ناوبانگ یان یەکگرتوویی خێزانیی خۆیان بپارێزن. ئەمەش ژن دەکاتە زیندانیکردنی پێوەرەکانی شەرەفی ساختە کە بریتییە لە قوربانیدانی مافەکانیان. تەنانەت ئەگەر ژنێک پشتگیری یاسایی وەربگرێت، ئەوا ڕەنگە پشتیوانی خێزانەکەی و کۆمەڵگەکەی لەدەست بدات، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی زۆرێک پاشەکشە بکەن، هەرچەندە یاسا لەلای ئەوان بێت.

 

ئەو ژنانەی بڕیار دەدەن بێدەنگی بشکێنن، زۆرجار ڕووبەڕووی دوورکەوتنەوەی خێزان و پەراوێزخستنی کۆمەڵایەتی و هەندێکجاریش هەراسانکردن یان هەڕەشەی توندوتیژی دەبنەوە. ئەمە لەلایەن جەمیلە موسا تەباوی،چالاکوان پشتڕاست دەکرێتەوە، وتی هەرکەسێک پەنا بۆ دادگا ببات لەوانەیە لەلایەن هۆزەکەیەوە دووربخرێتەوە، وەک کەسێک سەیر بکرێت کە شەرمەزاری هێنابێت، ئەمەش وادەکات ململانێی میرات ببێتە شەڕێکی ئاڵۆزی دەروونی و کۆمەڵایەتی.

 

کاردانەوەی ئەم بێبەشییە تەنیا لە ژنەکەدا سنووردار نییە، کاریگەرییان لەسەر منداڵەکانی و داهاتوویان و هەستی دادپەروەری و سەربەخۆیییان هەیە. بێبەشکردنی میرات نەک هەر مافە داراییەکانی لێ زەوت دەکات، بەڵکو هەستکردن بە نادادپەروەری و نایەکسانی بەردەوام دەکات کە بە نەوەکان دەگوازرێتەوە.

 

ڕۆڵی ڕێکخراوەکان و چالاکوانان

بەشێک لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و چالاکوانی مافی ژنان دەستیان کردووە بە سازدانی وۆرکشۆپ و دانیشتنی دیالۆگ لەسەر ئەم پرسە. ڕێکخراوی "المبدیع" لەنێو ئەو کەسانەدا بوو کە دەستپێشخەرییان کرد بۆ تیشک خستنەسەر مافە میراتییەکانی ژنان، وەک بەشێک لە پڕۆژەی "ماف و ئەرکی ژنان"، بە بەشداری پسپۆڕانی یاسایی و ڕۆشنبیران و ئیمامەکان.

 

زەینەب عەبدول غەنی تاهر، ڕاوێژکاری یاسایی باسی لە ڕاستی بێبەشکردنی میرات لەلایەن ژنانەوە کرد و بەربەستی سەرەکی بە یاسایی نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم کۆمەڵایەتی و کولتووری پێناسەکرد.

 

لە درێژەی قسەکانیدا وتی: بەپێی یاسای لیبیا، ژنان مافی تەواوی میراتیان هەیە، دەتوانن بڕوانامەی میراتی یاسایی بەدەست بهێنن، بچنە دادگا، بەڵام داب و نەریتی ئەوان لە توێکڵێکی ترس و شەرمەزاریدا قەتیسیان کردووە، زۆرێک لە ژنان تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر برایەک یان مامی بە کردەوەیەکی یاخیبوونێکی قبوڵنەکراو دەزانن، بەتایبەتی لە باشوور.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ژنەکان لە نیگای کەسانی دەوروبەریان دەترسن، تەنانەت هەندێکجاریش لە ئەندامانی خێزانەکەی خۆیان دەترسن. ژنێک پێی وتم کە ناتوانێت بچێتە بنکەی پۆلیس و بڵێت براکەم بێبەشی کردم، چونکە ئەوە خۆی لە خۆیدا بە شەرمەزاری دادەنرێت. پرسەکە لێرە زیاتر دەروونی و کۆمەڵایەتییە نەک یاسایی.

 

زەینەب تاهر لەگەڵ ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بەشداری چەندین پڕۆژەی کردووە، لەوانە"المبدیع"ە . ئاماژەی بەوەشکرد، وۆرکشۆپی دیالۆگیان لەسەر مافەکانی میراتی ژنان ڕێکخستووە، کە یاسای ژمارە ٦ی ساڵی ١٩٥٩ مافی میراتگرتنی ژنان مسۆگەر دەکات، هەموو جۆرە جیاکارییەکی ڕەگەزی قەدەغە دەکات. وتی: بەداخەوە خێزان هەیە نەک تەنها ژنان لە میرات بێبەش دەکەن، بەڵکو بە بیانووی پاراستنی زەوی و زارەکانیان ناچاریان دەکەن لە چوارچێوەی خێزانەکەدا هاوسەرگیری بکەن. ئەمە دوو جار پێشێلکردنی مافەکانیان وەک مرۆڤ و هاوڵاتی پێکدەهێنێت.

 

لە کۆتایی قسەکانیدا زەینەب تاهر پەیامێکی ئاراستەی هەموو ژنێک کرد کە لە میراتەکەی لێ زەوت کراوەو وتی: یاسا لە لای ئێوەیە، داواکردنی مافەکانتان بەو مانایە نییە کە داب و نەریتت پێشێل کردووە، بەڵکو ئەوە مانای ئەوەیە کە تۆ لەگەڵ دادپەروەریدا وەستاویت. پاشەکشە مەکە، ڕێگە مەدە مافەکانت بە شتێکی ئاسایی وەربگیرێت، نە کەرامەتیشت بخرێتە ژێر سازشکردنەوە. یاسا بوونی هەیە بۆ ئەوەی بتپارێزێت نەک بۆ ئەوەی بت ترسێنێت.