ئاخڤین بەهار

 

ئامەد- فریدریش ویلیام هۆمبۆڵت، فەیلەسوف و زمانناسێکی ئەڵمانی، دەڵێ: هێمای ڕاستەقینەی نەتەوەیەک زمانەکەیەتی، زمان لە ڕووی خواستە نەتەوەییەکانەوە کیانێکی بەهێزە، کاتێک زمانی نەتەوەیی نامێنێت، هەستی نەتەوەیی لەگەڵیدا نامێنێت.

 

فەیلەسوفی ئەڵمانی بەم قسانە سەرنج ڕادەکێشێت بۆ سەر گرنگی زمان بۆ بوونی نەتەوەیەک، بەڵام لە جیهاندا بەهۆی سیاسەتی ئاسمیلەکردنی دەوڵەتە نەتەوەییەکان، زمانی نەتەوەیی باڵادەست بەسەر نەتەوەکانی دیکەدا دەسەپێنرێت، زمانی نەتەوەیەک گرنگترین پێکهاتەیە کە کۆمەڵگە بەرەو پێشەوە دەبات.

 

زیاتر لە هەزار زمان لە جیهاندا لە مەترسی لەناوچووندان

ئەمڕۆ بە مەزەندەکردن ٧ هەزار زمان هەن، بە زمانە خێڵەکییەکانیشەوە، کە نیوەیان دیار نەماون، بەپێی توێژینەوەیەک کە لە گۆڤاری ناشناڵ جیۆگرافیکدا بڵاوکراوەتەوە، لە جیهاندا هەر ١٤ ڕۆژ جارێک زمانێک نامێنێت، لە جیهانێکدا کە نزیکەی ٧ ملیار کەس تێیدا دەژین، هەر زمانێک یەک ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن، بەڵام لەسەدا ٨٥ی دانیشتوانی جیهان بە زمانێکی بەرفراوان قسە دەکەن، لەکاتێکدا تەنها ٨.٥ ملیۆن کەس بە سێ هەزار و ٥٠٠ زمانی جیاواز قسە دەکەن، بە وتەی زمانناسان، لە سەدەکانی داهاتوودا ٣٥٠٠ زمان لە لێواری لەناوچووندان، هەروەها زیاتر لە هەزار زمان لە "ئەتڵەسی زمانە مەترسیدارەکان"ی ڕێکخراوی پەروەردەیی، زانستی و کولتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)دا جێگیرکراون.

 

لە تورکیا ١٨ زمان لە ژێر هەڕەشەدان

 

بە پێی ئەتڵەسی زمانە مەترسیدارەکانی یونسکۆ؛ لە تورکیا ١٨ زمان لە ژێر هەڕەشەدان، لە ئەتڵەسەکەدا هاتووە کە زمانی ئوبیچا و ملاهسۆ و یۆنانی کاپادۆکی نەماون و زمانەکانی لازی، زازاکی، هامشین، ئەبخاز و بە تایبەتی هەرتڤین لە ژێر هەڕەشەیەکی گەورەدان.

 

ئەو زمانانەی لەژێر مەترسیدان لە تورکیا

 بەگوێرەی یونسکۆ، ئەو زمانانەی لە تورکیا لە مەترسیدان بریتین لە: یۆنانی کاپادۆکی، گاگاوز، زازاکی، هەرتڤین، حەمشین، لادینۆ، لاز، ئەبخاز، ئەبازا، ئەدیغە، زاراوەی کەبەردی، ملاهسۆ (سریای ڕۆژئاوا)، تونسی پۆنتیک، ڕۆمانی، سریانی، تورۆیۆ، ئوبیچچا و زمانی ئەرمەنین

 

سیاسەتی تورکیا لەسەر زمانی کوردی

بێگومان سیاسەتەکانی وڵاتێک دژی کولتوورە جیاوازەکانی ئەو وڵاتە زمانێک دەخاتە مەترسییەوە، دەوڵەتی تورک کە دەڵێت "یەک زمان، یەک ئایین، یەک وڵات"، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی کۆمارەوە سیاسەتی نکۆڵیکردن و لەناوبردن، قەدەغەکردنی زمانی دایکی و سیاسەتی چەوساندنەوە بەرامبەر بە زمانی کوردی پەیڕەو دەکات.

 

سیاسەتی پەراوێزخستنی کوردی بە درێژایی مێژووی کۆمار سیاسەتێکی دەوڵەتی بووە، لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵگەدا جێبەجێ کراوە. پیتەکانی کوردی "X, W, Q, Î, Û, Ê" لە ساڵی ۱۹۲٨ وە قەدەغە کراون، ئەو کەسانەی کە ئەم کاراکتەرانەیان بەکارهێناوە، بەپێی مادەی ٢٢٢ی یاسای سزادانی تورکیا (TCK) دادگایی کراون یان سزای زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە، زمانی کوردی تا ئێستاش لە بەڵگەنامەکانی پەرلەمان و دادگادا بە "زمانی نەناسراو" و "زمانی ئێکس" ناودەبرێت.

 

ئەو هەنگاوانەی کە هیچ گەرەنتییەکی یاساییان نییە

دەوڵەتی تورک ناچار بووە جارجارە لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا هەندێک هەنگاو بنێت، هەم بۆ ئەوەی خۆی وەک "وڵاتێکی دیموکراسی" پیشان بدات و هەم بەهۆی بەردەوامی خەبات بۆ زمانی کوردی، یەکێک لەو هەنگاوانە کردنەوەی TRT 6 بوو لە ساڵی ۲۰۰۹ بەبێ هیچ گەرەنتییەکی یاسایی، هەروەها "خولی هەڵبژاردە" بوو لە ساڵی ۲۰۱۲، بەڵام بەهۆی زۆرێک لە ناکۆکییەکانی ناو خولی هەڵبژاردەی کوردی، کاردانەوەی خوێندکاران و دایک و باوکان و مامۆستایان هەبوو، بەهۆی نەبوونی ستافی وانەوتنەوە، خوێندکاران پۆلی کوردییان هەڵنەبژارد و ڕەخنەی زۆری لێگیرا، چونکە مافی خوێندن بە زمانی دایکی وەک "بابەتێکی هەڵبژێردراو" درا.

 

 ناوێکی تر بۆ دوورخستنەوە: قەیوم

 لە کاتێکدا کە بارودۆخی بواری پەروەردە بەم شێوەیە بوو، یەکێک لە بەربەستەکانی چارەسەرکردنی 'پرسی کورد' و گەیشتن بە ئاشتی کۆمەڵایەتی، هێرش و ئاستەنگەکانی سەر زمانی کوردی بوو، ئەم ئاستەنگانە لە ساڵی ٢٠١٦وە بەردەوام بوو، لەسەر دەستی ئەو قەیومانەی کە بۆ شارەوانیەکانی کوردستان دانران، چالاکییە کولتووری و هونەریەکان لەلایەن قەیومەکانەوە قەدەغە کران، ئەو ڕۆژنامە و گۆڤارانەی کە بە کوردی دەردەچوون داخران، باخچە و دامودەزگا و قوتابخانەی کوردی داخران، پرۆژەی شارەوانی دوو زمانە هەڵوەشایەوە، ئەو ناوە کوردییانەی کە بە شەقام و پارکەکان دەدرا، گۆڕانکارییان بەسەردا هات.

 

 هێشتا ڕوانگەیەکی هاوبەش و دادپەروەر و سیاسی بۆ زمانی دایک وەرنەگیراوە، بەربەستەکانی بەردەم فێربوونی زمان ڕۆژانە بەردەوامن، بەتایبەت لە زمانی کوردیدا.

 

ڕۆژی ئاهەنگگێڕان نییە، ڕۆژی خەباتە

هەرچەندە ٢١ی شوبات لەلایەن یونسکۆوە وەک "ڕۆژی نێودەوڵەتی زمانی دایک" بۆ بزووتنەوەی زمانی بەنگالی دەستنیشانکرا، کە یادی کوشتنی خوێندکارانی زانکۆی بەنگلادیش دەکاتەوە لە لایەن پۆلیسی بەنگلادیشەوە، بەڵام ئەمڕۆ کوردەکان لەم ڕۆژەدا نەک بە ئاهەنگگێڕان، بەڵکو بە خەبات دژی پەراوێزخستن ئاهەنگ دەگێڕن.

 

چالاکوان و پەروەردەکاری زمانی کوردی ژین ئاریان باسی لە گرنگی زمانی دایک کرد

ژین ئاریان سەرەتای قسەکانی بە بیرهێنانەوەی ئەو ژنانە دەستپێکرد کە لە خەبات بۆ زمانی دایکی خۆیان باجیان داوە و ڕایگەیاند، هەرچەندە لە بەنگلادیش یادی ٢١ی شوبات دەکرێتەوە، بەڵام خەبات بۆ زمانی دایکیان مێژوویەکی تێکۆشانی هەیە، هەروەها باسی لەوەکرد کە زۆرێک لە گەلان لە سەرانسەری جیهان خەباتێکی زۆریان کردووە بۆ پاراستنی زمانەکانیان و ڕایگەیاند کە ٢١ی شوبات لە ئەنجامی ئەم بەرخۆدانەدا ڕاگەیەندراوە.

 

"شەڕی ناسنامە هێشتا بەردەوامە"

ژین ئاریان ڕایگەیاند کە لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتە نەتەوەییەکان و سیستەمی سەرمایەداری، هەموو گەلان کەوتنە ژێر فشار و ئاماژەی بەوەدا کە هێشتا کەسانێک هەن کە لە پێناو ناسنامەی خۆیاندا لە دژی ئەو سیستەمە تێکۆشان دەکەن.

 

خەباتی سەد ساڵەی گەلی کورد بۆ بوونیان

ژین ئاریان ڕایگەیاند، کورد ۱۰۰ ساڵە خەبات بۆ ناسنامەی خۆی دەکات و وتی: چەند سەدەیەکە نکۆڵی لە دژی گەلی کورد هەیە، ئەوان ناسنامە و بوونی گەلی کورد قبوڵ ناکەن، لە ئێستاوە کێشە لەمەوە سەرهەڵدەدات، دەوڵەتە نەتەوەییەکان پێشتر خۆیان لەسەر ئینکاری گەلان بنیات ناوە، هێزە چەوسێنەر و دەسەڵاتدارەکان لە هەوڵی دروستکردنی مێژوو و کولتووردان لەم خاکانەدا بەپێی بەرژەوەندی خۆیان، دۆخی تورکیاش هەر بەو شێوەیە، دەوڵەتی تورک لە ڕێگەی فشارە بەردەوامەکانی بۆ سەر جوگرافیای کوردستان، نکۆڵی لە کولتوور و بوونی گەلی کورد دەکات و هەوڵ دەدات کەلتوورێک بە پێی خۆی دروست بکات، ئەمڕۆ دەبینین دەوڵەتی تورک لەسەر بنەمای سۆمەر و هیتی و ئەوانی تر خۆی پێناسە دەکات، بەڵام ئەمە هیچ پەیوەندییەکی بە واقیعەوە نییە، مێژووی دەوڵەتی تورکیا لە جوگرافیای کوردستاندا بوونی نییە، بەڵکو کورد هەزاران ساڵە لەسەر خاکی خۆی لە میزۆپۆتامیا ژیاوە.

 

"کورد هەزاران ساڵە خاکی میزۆپۆتامیای پاراستووە"

 ژین ئاریان لە درێژەی قسەکانیدا وتی: کوردەکان هەزاران ساڵە ناسنامەی خۆیان لە میزۆپۆتامیا پاراستووە و تا ئەمڕۆش لەگەڵ کولتوورەکەیاندا دەژین، بەڵام سیاسەتی چەوساندنەوە لە دژی زمان و کولتووری کوردی هەیە.

 

 هاوکات باسی لەوەشکرد که ۳٠٠-٤٠٠ ساڵ لەمەوپێش، ئەحمەدی خانی، شاعیری کورد، شیعرەکانی بەزمانی کوردی، نەک زمانی عەرەبی و فارسی بۆ ئەم دۆخە نوسیوە و وتیشی:چونکە ئەحمەدی خانی فشارەکانی سەر فەرهەنگ و کلتوور و زمانی کوردی دیتبوو، بۆیە ویستی سەرنج بۆ بوونی فەرهەنگ و زمانی کوردی ڕابکێشێت، وەک دەبینرێت ئەم کێشەیە تا ئەمڕۆش بەردەوامە، ئێستا دۆخەکە وەک خۆیەتی و کێشەی دیکەش بەشدارییان لەم دۆخەدا کردووە، ١٠٠-٢٠٠ ساڵ لەمەوبەر کورد پێکەوە، لە ماڵ و کۆمەڵگەکەیدا بە کوردی قسەیان دەکرد، ژیانیان بە کوردی بوو، بەڵام ئێستا لە ڕێگەی سیاسەتی ئینکاری و لەناوبردنەوە هەوڵی دوورخستنەوەی کورد لە زمان و کولتوورەکەی دەدەن.

 

"ئامانجیان لەناوبردنی یادەوەرییە"

ژین ئاریان ڕایگەیاند کە بۆ سەدان ساڵە ئامانجی دەوڵەتی تورکیا سڕینەوەی یادەوەریی کوردە و دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت خەونی سەد ساڵەی عوسمانی بەدی بهێنێت و لە درێژەی قسەکانیدا وتی: دەڵێن ئەگەر کورد بە زمانی خۆی قسە نەکات، ئەوا ناسنامە و کولتووری خۆی ناپارێزێت، ئێمە دەڵێین بەڵێ چونکە کۆمەڵگەکان زمانی خۆیان هەیە، مرۆڤەکان لە ڕێگەی زمانی دایکیەوە کولتوور و هونەر بەدەست دەهێنن و بیر و بیرۆکەکانی خۆیان دەردەبڕن و دەبنە نەتەوە، مرۆڤ دەتوانێت بڵێت میللەتێک لە ڕێگەی زمانەکەیەوە دەتوانێت نەتەوە بێت، بۆیە بۆ ئەوەی کورد وەک نەتەوەیەک سەیر بکرێت، پێویستە زمان و کولتووری خۆی بپارێزێت.

 

زمانی دایکی و ژنان

ژین ئاریان ئاماژەی بەوەشکرد، قسەکردن بە زمانی دایکی بەرپرسیارێتییەکی کۆمەڵایەتییە و وتیشی: ئێمە دەڵێین زمانی دایکی و پەیوەندییەکەی بە دایک و ژنانەوە دەپارێزین، ئێمە باس لە وەبیرهێنانەوەیان دەکەین لە بوونی زمان چونکە ڕۆڵی دایکان و ژنان لە زماندا زۆر گرنگە، بەڵام دەزانین ئەم بابەتە تەنها پەیوەندی بە ژنانەوە نییە، بەڵکو پرسێکی کۆمەڵایەتییە، لەبەر ئەم هۆکارەش بەرپرسیارێتی دەکەوێتە ئەستۆی هەموومان.

 

"ئێمە زمانەکەمان بە باشی ناپارێزین"

ژین ئاریان ڕایگەیاند کە ڕێژەی قسەکردن بە کوردی کەم بووەتەوە و دەبێت هۆشیاری کۆمەڵایەتی بۆ ئەمە دروست بکرێت و وتی: بێگومان فشار و ئاستەنگ لەسەر زمانەکەمان هەیە، بەڵام لێرەدا دەبێت ڕەخنە بگرین چونکە ئێمە زمانەکەمان بە باشی ناپارێزین، پێش ئەوەی بتوانین داوای شتێک لەم سیستەمە بکەین کە زمانەکەمان قەدەغە دەکات، پێویستە لە هەموو لایەنەکانی ژیانماندا بە زمانی کوردی قسە بکەین، ئینجا داوای مافی خۆمان بکەین، ئاخر زمان تەنیا بە قسەکردن و نووسین و پەروەردە ناپارێزرێت، هەموو ئەمانە بە تەنیا بەس نین، بەڵکو بەیەکەوە گرێدراون.

 

"ژنان دەتوانن پێشەنگایەتی خەبات بکەن"

ژین ئاریان بە وشەی "ئەگەر زمانێک لەلایەن نەوە نوێیەکانەوە قسەی پێنەکرێت، دەبێتە زمانێکی لەبیرکراو" هۆشداریدا و سەرنجی بۆ گرنگی قسەکردنی منداڵان بە زمانی کوردی ڕاکێشا و وتی: بەڵام دەبینین نەوەی نوێ بە زمانی کوردی قسە ناکات یان وەڵام ناداتەوە، پێش هەموو شتێک پێویستە سەرنجمان لەسەر نەوە نوێیەکان بێت و بگەینە ئەوان.

 

ژین ئاریان ئاماژەی بەوەدا کە بەرپرسیارێتی گەورە دەکەوێتە سەر شانی ژنان لەم بوارەدا و باسی لەوەکرد کە ڕۆڵی ژن لە کولتووری کوردیدا گرنگە و لە درێژەی قسەکانیدا وتی: شوێنی ژن لە کۆمەڵگەی کوردیدا گرنگە، کاتێک ژنان شتێک دەخەنە کارنامەی خۆیانەوە، ئەوە دەبێتە بەشێک لە کارنامەی کۆمەڵگە، چونکە ژنان دەتوانن کۆمەڵگە بە زیندووی بهێڵنەوە و پێشەنگایەتی بکەن، ژنان دەتوانن متمانە بە کۆمەڵگە بکەن، چونکە کۆمەڵگە متمانەی بە ژن هەیە و چاوەڕوانی دەکات و کاتێک ژن لە دەرگایەک دەدات، دەرگاکە بە ڕووخساریدا داناخرێت، کاتێک ژنان پێشەنگایەتی دەکەن، دەتوانن لە زۆر بواردا سەرکەوتوو بن.

 

ژین ئاریان بە بۆنەی ڕۆژی جیهانی زمانی دایک، ٢١ی شوبات، بەم بانگەوازە کۆتایی بە قسەکانی هێنا و وتی: کورد دەبێت بەرگری لە خۆی بکات لە بەرامبەر ئەو سیاسەتانەی کە نکۆڵی لە زمانەکەی دەکەن، داواکاری ئێمە پەروەردەیە بە زمانی دایکی، ئێمەی کورد دەمانەوێت پێگەمان هەبێت، خەباتێکی گەورەش بۆ ئەم مەبەستە لە ئارادایە، بۆ ئەوەی ئەم داواکاریانە جێبەجێ بکرێن، پێویستە پێش هەموو شتێک زمانەکەمان بپارێزین، بۆ چەندین سەدە سیاسەتی نکۆڵیکردن و لەناوبردن بەرامبەر کورد هەبووە، هەوڵی سڕینەوەی یادەوەری کورد دەدەن، رێگای ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە پەیوەستە بە خەبات و بەرخۆدانی کوردەوە.