زهور مەشریقی

 

تونس-١١ ملیۆن ئاوارە لە سودان کە زۆربەیان ژن و منداڵن، لە سەرانسەری ئەو پارێزگایانەدا بڵاوبوونەتەوە کە بە پارێزراو دادەنرێت، لە پەناگەی وەک خوێندنگە و مزگەوت و شوێنەکانی تردا دەژین، لە نەبوونی پەناگەی گونجاودا، هەزاران کەسی دیکەش بە هۆی بارودۆخی سەخت و کەمی خزمەتگوزارییەکانەوە، بە تایبەتی بۆ ژنان، کە پێداویستییەکانیان بە تایبەتی زۆرە، ناچارن لەسەر شەقامەکان لە ژێر باران و خۆردا بخەون.

 

مەنال ئەوەل، چالاکوانی سیاسی و ئەندامی تراکی ٢ کە بەشداری دانوستانەکانی ڕێکەوتنی ئاشتی جوبا بۆ سودان لە ساڵی ٢٠٢٠، ئەندامی شاندی ١٤ ژنی بەشدار لە دانوستانەکانی ئاشتی جنێڤی ٢٠٢٤ و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری تۆڕی ژنانی سودان ڕایگەیاند، دوو ساڵ و سێ مانگ لە ململانێی بەردەوام لە سودان ئەنجامەکەی کارەساتبار بووە ڕاستیەک کە بە شێوەیەکی ناڕێژەیی کاریگەری لەسەر ژنان هەبووە، دیارترین قوربانی بوون، بەرگەی ئازارەکانی جەستەیان گرتووە و بەدەست پێشێلکارییەوە دەناڵێنن.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بەهۆی ململانێکانەوە دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار کچی ئاوارە لە مافی خوێندن بێبەش کراون، ئەم کۆمەڵە منداڵە کچانە تووشی پێشێلکاری و توندوتیژی خێزانی و هاوسەرگیری پێشوەختە دەبن، کە بەهۆی نیگەرانی سەلامەتی کچەکان ململانێکان سووتەمەنییان پێدەدرێت.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، لە ناوچە جێناکۆکەکاندا، ژنان بژێوی سەرەکی خێزانەکانن، دەچنە دەرەوە بۆ دابینکردنی خۆراک و ئاو و لە ژێر لافاوێکی بۆردوومان و فڕۆکە جەنگییەکان لە بارودۆخێکی سەختدا دەژین کە لەگەڵ پێشێلکارییەکانی هەردوو لایەنی ململانێکاندایە، ژنان تووشی پێشێلکاری و توندوتیژی ڕەگەزی و توندوتیژی سێکسی دەبنەوە، وەک ئەوەی ئەمە شەڕێک بێت کە دژی جەستەی ژنان بەڕێوەبچێت.

 

ئازارەکانی ژنانی سودان لە خەیاڵدا ناکرێت و ئەوەی شاراوەتەوە زۆر ترسناکترە

جەختیشی لەوە کردەوە کە ئازارەکانی ژنانی سودان بەهۆی ململانێکانەوە بە خەیاڵدا نەهاتووە، سەرەڕای وێنەگرتنی هەندێک پێشێلکاری، بەڵام ئەوەی لە پشت کامێراکە ڕوودەدات زۆر ترسناکترە لەوەی کە ئاشکرا بووە، زۆربەی ژنانی ناوچە جێناکۆکەکان هەست بە ترسێکی بەردەوام دەکەن لە دەستدرێژی و کوشتن، بەتایبەتی کە کەیسەکانی دەستدرێژیکردن لە شوێنە گشتیەکان لەلایەن ئەو لایەنانەوە بەڵگەدارکراون کە نەبوونی دەوڵەتی ڕێگریکردن و یاسایەک کە دادگاییکردنی ئەو جۆرە دڕندەییانەی پشتڕاستکردووەتەوە.

 

مەنال ئەوەل باسی لە قەیرانی پەنابەران کرد لە وڵاتانی دراوسێی سودان، کە ژنە پەنابەرەکان تووشی توندوتیژی بوون و بە تینوێتی و برسێتی لە بیابانەکاندا دەژیان، لە ئەنجامی ئەو بارودۆخە بەرگە نەگیراوەدا مردنەکان تۆمار کران و هەردوو لایەنی ململانێکانی بە بەرپرسیار زانی لەم وێرانکاری و کارەساتە.

 

سەبارەت بە ژمارەی پەنابەران، ئاماژەی بەوەشکرد، ژمارەیان گەیشتووەتە چوار ملیۆن لە کمپالا، زیاتر لە ٦٧ هەزار لە کەمپێک لە باکووری ئۆغاندا، هەزارانی دیکەش لە شار و گەڕەکی کمپالا، ئەو هاوکارییە مرۆییانەی کە دەگاتە ئەم کەسانە سنووردارە و بە کەمی زانی، باسی لە کەموکوڕییەکانی دابەشکردنی کرد، لە هەندێک شوێن تەنها یەک ژەم دابین دەکرێت، ئەگەر هەر ژەمێک بێت، ئەم ڕزگاربووانەی ململانێکان هەوڵدەدەن بەدەوری خۆیاندا بجوڵێن و کاربکەن بۆ دابینکردنی بژێوی ژیان، ژنان هەوڵدەدەن بەشداری کاری دەستی بکەن، وەک دروستکردنی سابون، بۆ ئەوەی یارمەتی دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکان بدەن.

 

باسی لە ئازارەکانی ژنان لە کەمپەکاندا کرد بەهۆی نەبوونی چاودێری تەندروستی و ئازارەکانی ژنانی دووگیان کە چەندین دووگیانییان تێدایە، داوای پشتیوانی دەروونی و کۆمەڵایەتی و ماددی لە کۆمەڵگەی مەدەنی لەوێ و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد.

 

سەبارەت بە کەیسەکانی خۆکوشتنی کچان لە ئەنجامی ئەو پێشێلکاریانەی کە بەرگەیان گرتووە، جگە لەو دۆخە زەبر و زەنگەی کە هاوڕێی ڕزگاربووان دەبێت، کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوەکانی ژنان لە سودان و دەرەوەی وڵات کاردەکەن بۆ کەمکردنەوەی ئەمە بە پێشکەشکردنی پاڵپشتی دەروونی و هاوکاری بۆ قوربانیانی توندوتیژی و دەستدرێژی، بۆ ئەوەی بتوانرێت پرۆتۆکۆڵی خۆپارێزی و پاڵپشتی دەروونی پێشکەش بکرێت، بۆ ئەوەی لە خراپترین کەیسەکان دوور بکەوێتەوە.

 

ڕوونیشیکردەوە، ژن هەیە کوژراون، چونکە هاوکاری ڕزگاربووان و قوربانیانی دەستدرێژی دەکەن، چالاکوانانی ژن ڕووبەڕووی پێشێلکارییەکی قورس دەبنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە سوورین لەسەر پاڵپشتیکردن و داکۆکیکردن بۆیان، گەشتکردن لەنێوان دەوڵەتەکاندا بووەتە تاوان، وە کاتێک چالاکوانێک گەشت دەکات، تووشی لێپرسینەوەی توندوتیژی و دەستگیرکردن و تۆمەتی هەڵبەستراو دەکرێت، چەند مانگێک لەمەوبەر، خوێندکارێکی ژن دەستگیرکرا و تۆمەتبار کرا بە هاوکاری لەگەڵ هێزەکانی پشتیوانی خێرا ئەگەر هەندێک دەستێوەردان نەبوایە، ئەوا لە سێدارە دەدرا.

 

نەبوونی ناوەڕۆکی ژنان

ئاماژەی بەوەشکردووە، شەڕی ناوخۆ شتێکی نوێ نییە بۆ سودان، و لە باشوورەوە تا دارفور و نیل چەندین شەڕی چەکداری بەخۆیەوە بینیوە، تا دوایین ململانێ لە فۆڕمی خوێناوی خۆیدا سەریهەڵدا، پێشتر ڕێکەوتنی ئاشتی لەنێوان هەردوو لایەنی ململانێکاندا کراوە، بەڵام ئەمجارە هەموو دانوستانەکان شکستی هێنا، وتی: لە ساڵی ١٩٧٢ەوە ڕێکەوتنی ئەدیس ئەبابا هەبوو، کە بە گەڕانەوە بۆ شەڕ کۆتایی هات، دواتر ڕێکەوتنی خەرتوم لە ساڵی ١٩٩٧ هات، کە بە شکست کۆتایی هات، دواتر ڕێکەوتنی سویسرا بۆ ئاگربەستێک هات کە چوار ساڵی خایاند، هەروەها ڕێکەوتنی دیکەش هاتە ئاراوە کە بووە هۆی دامەزراندنی دەوڵەت لە باشووری سودان، لەگەڵ سەرهەڵدانی ململانێکان، ڕێکەوتنی ساڵی ٢٠٠٢١ هات، بەڵام ئەمە نەبووە هۆی ئاشتییەکی هەمەلایەنە، سەرەڕای پێکهێنانی حکومەت.

 

مەنال ئەوەل جەختی لەوە کردەوە کە هیچ کام لە ڕێکەوتنەکان ڕۆڵ یان بەشداریکردن بۆ ژنان و نەبوونی ڕوون و دوورخستنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەکان کە کارنامەی ژنان تەمومژاوی دەکەن، لەخۆ نەگرتووە.

 

سەبارەت بە بەشداریکردنی ١٤ ژن لە دانوستانەکانی جنێڤ، ئاماژەی بەوەدا کە لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا و ڕێکخراوەکانی دیکەوە پاڵپشتی کراوە، وۆرکشۆپێک لەسەر دانوستانەکانی نێوان هەردوو لایەنی ململانێکان ئامادەکرابوو، بەڵام سوپا بەشداری نەکرد، ژنان بەشدارییان لە وۆرکشۆپێکی ١٠ ڕۆژەدا کردووە کە باس لە دوو بابەتی دانوستانەکانی ئاشتی کرد: یارمەتی مرۆیی و پاراستنی مەدەنی، داوای مافەکانیان دەکرد و دەنگی خۆیان دەبیستن.

 

باسی لە ڕێکەوتنی جنێڤ و دەرکردنی ڕێسای هەڵسوکەوت بۆ پاراستنی هاوڵاتیانی مەدەنی کرد، بەڵام نەبوونی سوپا جێبەجێکردنی پووچەڵکردەوە و هیچ کاریگەرییەکی نەبوو.

 

سەبارەت بە ڕێکنەکەوتن لەسەر ئاگربەست، جەختی لەوە کردەوە کە پێویستی بە ئیرادەی سیاسی بەهێز و هەڵوێستێکی ڕوون لەنێوان لایەنە شەڕکەرەکاندا هەیە، بەڵام بەداخەوە هەردوو لایەنی ململانێکان پێیان وایە کە قەیرانەکە بە چەک چارەسەر دەکرێت و دەتوانرێت بە چەک ململانێکان توندتر بکرێتەوە.

 

"ژنان دەبێت پلانێکی ڕاستەقینە بۆ دەستبەسەرداگرتنی مافەکان دابڕێژن"

سەبارەت بە پێشەنگایەتیکردنی ژنانی سودان لە شۆڕشی ٢٠١٩ و شکاندنی چەشنە کۆنەپەرستییە تەقلیدییەکان و تێڕوانینی کۆمەڵگەی پیاوسالاری و خێڵەکی، جەختی لەوە کردەوە کە ئەوان ڕۆڵیان هەبووە و چاونەترسانە ئاڵەنگاری هەموو بەربەستەکان دەکەن، بەڵام دەسەڵات ڕێزی شۆڕشەکەیانی نەگرت و جێگەی شیاویان پێ نەدا کە شایستە بوو و هەموو لایەکی بێ هیوا کرد، کەس دان بە لێهاتوویی ئەواندا نانێت  ئەمەش داوا لە ژنان دەکات سەرەڕای ناکۆکیەکانیان، یەکبگرن و پلانێکی ڕاستەقینە بۆ دەستبەسەرداگرتنی مافەکان دابڕێژن، بەو پێیەی بە بێ دەستبەسەردانەکراو دادەنرێت.

 

جەختیشی لەوە کردەوە کە پێویستە کۆردیناسیۆن و ڕێکەوتن لەنێوان ژنان و گروپی ژناندا دروست بکرێت، جا مەدەنی بێت یان سیاسی، بۆ گەیشتن بە ئامانجە خوازراوەکان، بێ ژن ئاشتی نابێت، باسی لە سروشتی هەمەچەشنی سودان کرد کە جیاوازی لە کارنامەی ژناندا دروستکردووە.

 

سەبارەت بە هاودەنگی لەگەڵ ژنانی سودان لەسەر ئاستی ئەفریقا و ناوچەیی و نێودەوڵەتی، وتی: ئێمە ئەم کۆنگرە ڕۆژنامەوانییە بە میکانیزمێک دەزانین بۆ پاڵپشتی و داکۆکیکردن بۆ ئێمە و بیستنی دەنگەکانمان، هیوادارین پەیوەندیمان لەگەڵدا هەبێت و پەیوەندیمان لەگەڵدا بکەن بۆ گەیاندنی پرسەکانمان، بۆ ئەوەی جیهان ببیستێت کە شەڕێک لە سودان هەیە بە لەبیرکراو دادەنرێت.

 

لە کۆتایی قسەکانیدا، مەنال ئەوەل، چالاکوانی سیاسی سودانی جەختی لە گرنگی ڕاگەیاندنی سیاسی وەک هێزێکی فشار و ڕێگەیەک بۆ گەیاندنی ئازارەکانی ژنان بەبێ ئەوەی بریقەیان لێبدرێت یان ڕازاوەی بکەن.