سارا ئورومیە

گیلان لە نێوان چیاکانی ئەلبورز، چیای تاڵش و دەریای قەزوین بە دەریا و چیا و دارستانی چڕ و پڕ دەورەدراوە، کە دیمەنێکی جوانی بەم زەوییە بەخشیووە، دۆزینەوەکانی شوێنەوارناسان ئەوە دەردەخەن، کە لە گردی مارلیک و ئەملەشی گیلان شارستانییەتی ٣ هەزار ساڵ پێش ئێستا بوونیان هەیە.

 

لە فەرهەنگی "دێخۆدا" کە لە چوونە ژوورەوەی گیلاندا دەبینرێت دەردەکەوێت گەیلان تێکەڵەیەکە لە هەردوو وشەی "گیل" و "ان" لە زمانی فارسیدا "ان" پاشگری شوێنە، واتە گیلان خاکی خەڵکی "گیل"ە کە بە زاراوەی گیلەکی قسە دەکەن.

گیلان لە کۆتایی سەردەمی قاجاردا بە دەروازەی ئەوروپا دەناسرێت، ئەم پارێزگایە ڕۆڵێکی گرنگی لەمێژووی هاوچەرخی ئێراندا بینیوە کە بزووتنەوەی دەستووری و ڕاپەڕینی دارستان بەڕابەرایەتی میرزا کوچەک خان جانگەلی کاریگەرترینیانە.

 

یادەوەرییەکانی گیلان خواردن و کارە دەستییەکان بە هەمەجۆریی و چێژی زۆر و هەمیشەییەکانیەوە لەلایەن گەشتیارانەوە باسی لێوەدەکرێت.

خواردنە هەمەجۆرەکانی گیلان

ڕشتەی  خشکار: یەکێکە لە خواردنە بە تام و بەناوبانگەکانی گیلان، ئەم شیرینیە لە تێکەڵەیەک لە ئاردی برنج، شەکر، کاکڵەی گوێز و هێل دروست دەکرێت، پاش ئامادەبوونی ڕشتەکەی تێدەکرێت و لە ڕۆندا سووردەکرێتەوە و پاشان لە شیلەدا دەپێچرێتەوە.

 

پاقلاوە: پاقلاوە یەکێکە لە شیرینیە باوەکان لە ناو خەڵکیدا، بەڵام پاقلاوەی گیلان کەمێک فەرقی هەیە لەگەڵ پاقلاوەکانی دیکە، شەکری پاودەر بەکاردەهێنرێت وە بادەمی پاککراو و وشککراو لە دەفرێکدا دادەنرێن و گەڵای یاسەمین لەسەری دادەنرێت بۆ بەدەستهێنانی بۆنی خۆش و تامی یاسەمین، جێدەهێڵرێت تا بادامەکان بە تەواوی تام و بۆنی یاسەمینەکە دەگرێت.

 

حەڵوا : یەکێکە له به ناوبانگترین و خۆشترین خواردن و یادەوەری گیلان، ئەم حوڵوا بەتامانەی ژنانی گیلەکی بە شێوەی هونەری لە مەنجەڵەکانی مس دروستیان دەکات کە ڕەنگێکی نایابی پێدەدات، لەلایەن گەشتیارانەوە زۆر بەبەرزی تەماشا دەکرێت و  دەوترێت ئەوەی بە گەیلاندا تێپەڕدەبێت بەدوای حەڵواکەیدا دەگەڕێت.

 

نانی خەڵەف (کیشتا): خەڵفە یان کیشتا یەکێکە لە یادەوەرییەکانی گیلان و یەکێکە لە نانە وزەبەخش و بەتامەکانی لاهیجان، نانی خەلەف لە ئاردی برنج، ئاردی گەنم، سۆسی پامکین، ماستی ترش، شەکر و تۆوی فێنویۆنانی دروست دەکرێت.

 

نانی تەمیجان: ناوی نانێکی دیکەی خۆماڵیی گیلانە، کە چەندین کەس بە یادەوەری گیلان ناوی دەبەن، تەمیجان لە سێ وشە پێکهاتووە: " تۆ، می و جان"، واتە "تۆ ژیانی منی"، ئەم نانه به ئاردی برنج دروست دەبێت و تامێکی شیرینی هەیە، ئەم نانە بە تامی شەکری حەڵوا زۆر بەناوبانگە بۆ نانی بەیانی.

 

پنیر سیاه‌مزگی: یەکێکە لە بەتامترین یادەوەرییەکانی گیلان، ئەم پەنیرە تام و چێژێکی زۆر باشی هەیە و ڕێژەی بەرزی چەوری ش لەم پەنیرەدا جیاوازی کردووە، ئەم پەنیرە لە هەموو گوندەکانی هەرێمی سیاوازگی سەربە پارێزگای گیلان ئامادە دەکرێت.

 

بادام زمینی: ئەوەش یادەوەرییەکی دیکەی گیلانه که له هەرێمی ئەستانا ئەشرەفییه دەچێنرێت.

کولیچە: یەکێکە لە بەتامترین خواردنی گیلان و فۆمان، ئەم شیرینییە بەتامە بە چا و شیر یان شیری کاکاو پێشکەش دەکرێت، پێداویستییەکانی ئەم شیرینیە: ئارد، هێلکە، شەکر، ڕۆنی ئاژەڵ، دارچین، ڤانیلا، گوێز و هێل.

 

چا: هەموو لاهیجان چا و بۆنی چا دەیهەژێنێت، ئێستا ناوەندی کۆکردنەوەی چایە و ئەم بەرهەمە هەناردەی زۆرێک لەوڵاتانی جیهان دەکات، یادەوەرییەکی تایبەتی گیلانە و هەناردەی وڵاتانی دەرەوە دەکرێت.

برنجی گیلان: برنجی گیلان لەگەڵ خۆشی و تامەکەی لە یادنەکراوە، هەواداری زۆری هەیە و لە هەموو شارەکانی پارێزگای گیلان دا دەچێنرێت.

 

هەنگی دونیا: یەکێکە لەو میوە خۆش و سەرسوڕهێنەرانەی کە لە گیلان گەشە دەکات، ئەم میوە ناوازە و بەسوودە یادی گیلانە و بە زاراوەی گیلانی بە "کۆنۆس" ناسراوە.

هەنار: یەکێکە له بەرهەمە سەرەکی و بەسوودەکانی گیلان، ئەم میوە سورە بەتامانە لە دوو تامی شیرین و ترش لە هەرێمەکانی ماسال و ڕودباری پارێزگای گیلان بەرهەمدەهێنرێت، لە دروستکردنی چەندەها بەرهەمدا بەکاردەهێنرێت.

 

کارە دەستییەکانی گیلان

حەسیر بافی: یەکێکە لە کارەدەستییە ڕەسەنەکانی پارێزگای گیلان، کە لە خەڵکی گیلاندا باو بووە و زۆربەی ژنانی لادێ و هەروەها پیاوان لە وەرزەکاندا کە کاری کشتوکاڵی کەمتربووە پێوەی سەرقاڵ بوون، کە بە چەندین نەخش و دیزانی تایبەت و ڕەنگ دروست دەکرێت.

 

رشتی‌دوزی: کاری دەستی و هونەری نەریتیە کە ڕازاندنەوی ئەو قوماشانەیە کە لە گیلان دا باوە، ئەم هونەرە لە ڕازاندنی قوماشی سادە، پێخەفی ئاوریشم بەکار دەهێنرێت و دیزاینێکی جوان و تایبەت دروست دەکات، کە لە زاری گەشتیارەکانوە بە یادەوەرییەکی تایبەتی گیلان ناسراوە، بەزۆری لەسەر قوماشی "ماهوت" ئەنجام دەدرێت، ئەم جۆرە قوماشە لە جۆری خوری و ئەستوورە بەڵام چنراوێکی ناسکە.

 

نەمدەمالی: کارێکی دەستی فۆلکلۆر و سونەتییە لەسەر قوماشی خوری ئەنجام دەدرێت، لە شوێنە شێدار و باراناوییەکاندا سودی لێدەبینرێت وەک ڕاخەر، بەهۆی شوێنی ئەو پارێزگایە لەسەر دەریای قەزویین بەهایەکی تایبەتی بەو کارە دەستییانە داوە و ئەمڕۆ بە سیمایەکی ڕازاوە دروست دەکرێت.

 

بامبۆبافی: یەکێکە لە پیشە دەستییەکانی پارێزگای گیلان کە خەڵکی ڕەسەنی هەرێمەکە بە جوانی و نموونەیی لە بامبۆ دروستیان دەکەن، ئەم کارە دەستییە لە لاهیجان و بە تایبەتی لە ناوچەی لیلستان دۆزراوەتەوە،

 

گڵکاری: مێژووی هونەری گڵکاری لە پارێزگای گیلان زۆر کۆنە، ئەم هونەرە لە سەردەمی جیاوازدا لە شوێنی ئەم هەرێمەدا بڵاوبووە، بەرهەمەکانی گڵکاری له زۆربەی ناوچەکانی گیلان ئامادەدەکرێت، لە گرنگترینیان ڕەشت، سیاخئاڵ، لاهیجان، ڕوسەر، لەنگەرود، سۆسارا، شفت، تەلیش، ئەستارا  تێبینی کرا.

 

چموش‌دوزی: پێڵاوێکی چەرمە و لە چەند شاری پارێزگای گیلان لەلایەن هەندێک لە هونەرمەندانییەوە دەچنرێت، ئەم جۆرە پێڵاوانە جۆری جیاوازیان هەیە و لە مۆدێلە باوەکان  ئەوانەن کە قایشێکی درێژیان لە دەوری قاچەکان پێچراوە، کە بە دیزانێکی سادە و جوان دروست دەکرێت، لە ڕابردوودا ڕەنگکردنی ئەو پێڵاوانە بە ڕەنگی سروشتی یی ئەنجام دەدرا.

 

چادر شب‌بافی: قوماشێکە بە پانتایی ٢ * ٢ مەتر لەزۆربەی شارو گوندەکانی دەوروبەری شاری ڕەشت دەچنرێت.

مروار بافی:  یەکێکە لە پیشەسازییە باوەکانی گیلان کە لە بەکارهێنانەکانی ڕۆژانەدا بەکاردەهێنرێت، جیاوازی لە شێوازی  ڕستەکەیدا زۆرە و زۆر پیاو و ژن خەریکی ڕستنن لەم خاکەدا، لە چەندین کەلوپەل و کەرەستەی جوانکاریدا بەکاردەهێنرێت.