LEYLA MIHEMED

Qamişlo - Rêvebera Meclisa Sûriyeya Demokratîk Îlham Ehmed diyar kir ku dem hatiye hemû tevgerên Tirkiyeyê li herêmê bi dawî bibin û da zanîn ku bi cîbicîkirina her projeyê dê ewlehiya herêmê bixe metirsiyê, nemaze herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê. Li rojhilatê Sûriyeyê girtîgeh û kamp hene ku endamên DAIŞ’ê û malbatên wan di nav de ne.

Li ser bidawîkirina têkoşînê di warê siyasî de, bi taybetî herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê, biryardariya têkoşîna li Sûriyeyê û zêdebûna gef û tevgerên Tirkiyeyê li herêmê û geşkirina coş û kelecana wan axivîn. Bandora taybetî ya li ser serê kelandî.

*Hûn rewşa li herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê û tevahî Sûriyeyê dizanin. Hûn dixwazin li ser vê rewşê çi bibêjin?

Rewşa heyî ya tevahî, Rojhilata Navîn wekî ku xuya dike şer e. Ji ber vê yekê ez dikarim bibêjim ku qeyran dê berdewam bike. Mixabin ji ber ku rejîmên desthilatdar hişk in û ji guhertin û demokrasiyê re vekirî nîn in

*Dagirkeriya Tirk dest bi pêkanîna plana xwe ya bicihkirina penaberên Sûriyeyê li navçeyên dagîrkirî kiriye. Encamên vê planê dê li ser hewldanên çareserkirina krîza Sûriyeyê û paşeroja Sûriyeyê çi bi xwe re bîne?

Plana Tirkiyeyê ne nû ye, planeke kevn e ku bi bêdengî li ser dixebitî, bi taybetî li navçeyên Tirkiye û Rojavayê Firatê, bi salan e dewleta Tirk li ser wê yekê dixebitî ku pêkhateya Kurd ji wan deran derbixe tirkan li şûna wan bi cih bike. Li Sûriyeyê jî Tirkiye heman planê dişopîne û gelên resen ji herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê koçber dike. Li şûna wan gelên ji pêkhateyên din ên ku dibe Tirkmen û Ereb bin, bi cih bike.

Piraniya wan ji aliyê komên tundrew ên ku Tirkiye piştgiriya wan dike ve, hatine girtin û hinek ji wan ji Deraa, Gûta û deverên din ên Sûriyeyê bi zorê anîne, yên ku îro li wan deveran hene, naxwazin bimînin û dixwazin vegerin bajarên xwe.

Hejmara ku Tirkiye behsa wê dike milyonek kes e, li van wargehên ku ji aliyê rêxistinên Ereb ve destek dibînin, wan bi cih dike, mixabin welatên Ereb piştgirî didin rêxistinên ku ji bo avakirina van wargehan li herêmên dagirkirî dixebitin û ji ber wê jî Tirkiye behsa veger an dersînorkirina wan dike. Milyonek Sûriyeyiyan ji Tirkiyeyê dê bîne û wan deran bi cih bike. Tirkiye bêguman wan ji bo bicihanîna berjewendiyên xwe, çi leşkerî, çi siyasî û aborî, li welatên ku ew dike armanc, Iraq û Sûriyeyê bi kar bîne, ji bo vê yekê wan tecrîd dike. Ji ber vê yekê ev wargeh kengê bixwaze dê di xizmeta dewleta Tirk de bin û Tirkiye xwedî armancên kolonyalîst e. Ji ber ku vedigere planên xwe yên kevn ên ku berê di nav Tûgayên Hemîdiyeyê de bi cih bûne û niha jî heman siyasetê dike.

*Tirkiye gefa bicihanîna plana xwe ya dagirkirina zêdetirî 30 km. di axa Sûriyeyê de dixwe. Minbic û Til Rifetê weke hedefên xwe destnîşan kir, hewldanên we yên dîplomatîk ji bo rawestandina vê planê çi ne?

Rûberek 30 km. tê wateya tevahiya bakurê Sûriyeyê û ev herêm gelek pêkhate di nav de  hene. Kurd, Ereb, Suryan, Tirkmen, Ermenî, Çerkez û yên din hene. Hewl dide pêkhateyan bi temamî ji cih û warên xwe derbixe û bi cih bike.

Çekdarên li şûna wan, yanî yên ku Tirkiye dixwaze wan li herêmên dagirkirî bi cih bike, ne Ereb û yên nerm in, dixwazin malbat û malbatên DAIŞ, Cebhet El-Nusra û komên tundrew ên ku rasterast xizmeta berjewendiyên Tirkiyeyê dikin, bi cih bikin. Ji ber vê yekê li dijî gelê Kurd û pêkhateyên mayî yên li herêmê siyaseta qirkirinê dimeşîne.

Bi cîbicîkirina vê proje û planê, metirsiyek rasteqîn e li ser ewlekariya herêmê çêdike, nemaze ku li herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê girtîgeh û bi dehan kamp hene ku malbatên DAIŞ’ê jî di nav wan de ne. Ji ber vê yekê diyar e ku armanca wê azadkirina wan ji kamp û zindanan e ku gefê li ewlekariya navdewletî bike, ev kampanya ne tenê jiyana rûniştvanên herêmê dike armanc. Belkî hemû asayişa navdewletî dike armanc û her helmetek di vî warî de ye. Dê li bakur û rojhilatê Sûriyeyê û tevahiya Sûriyeyê alozî çêbike û îhtîmala vejîn û derketina DAIŞ’ê zêde bike û rasterast xwe bi rêxistin bike. Ji ber vê yekê kemîna jinavbirina xelkê deverê û pêngava vejandina careke din DAIŞ û komên tekfîrî ye.

*Li gorî we sedemên ku civaka navdewletî li hemberî bûyerên li Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê diqewimin bêdeng e çi ne. Tevî ku hemû kiryarên Tirkiyeyê dijberî zagonên civaka navdewletî ne ev bêhelwestî û bêdengî ji ber çi ye?

Tirkiye ne tenê li Sûriyeyê zagonan binpê dike, li gelek welatan qanûnên navdewletî jî binpê dike. Li Lîbya, Qibris, Yewnanistan, Iraq û Azerbaycanê binpê dike. Niha jî li Sûriyeyê binpê dike. Tirkiyeya ku endamê NATO’yê, li gorî berjewendiyên xwe tevdigere û hewl dide lihevhatinan çêbike, li ser hesabê gelên herêmê, bi taybetî gelê Kurd ji gelek aliyan ve peymanan çêbike û bi dest bixe. Sûriye matmayî ye û bêdengiya navneteweyî ya li hemberî dewleta Tirk û hemû binpêkirinên ku rasterast an jî bi riya komên ku bi awayekî mayînde piştgiriya wan dike, bi rastî ecêb e.

Carna jî em vê pirsê ji xwe dikin: Gelo hemû civaka navneteweyî nikaribû vê endamê qirêj ê NATO’yê rawestîne? Pirseke wisa pir girîng e ji ber vê yekê em dibêjin ku êdî dem hatiye dawî li hemû tevgerên kaotîk ên Tirkiyeyê yên hemû qanûnên navneteweyî binpê dike û hewl dide hevsengiyê xirab bike werin rawestandin.

*Beriya niha bi mehan gelê Es-Suweyda ji ber zextên jiyanê rabûn ser piyan û Rêveberiya Xweser piştgiriya xwe ji vê tevgerê re ragihand. Îhtîmala serhildanên nû li Sûriyeyê çi ne?

Es-Suweyda yek ji bajarên girîng ên Sûriyeyê ye, dikeve başûrê Sûriyê û tê de pêkhateya Durziyên Sûriyeyê dijîn. Çanda wan ji çandên din ên Sûriyeyê cudatir e lewma jî Sûweyda xwedî taybetmendiyên cuda ye. Li seranserê erdnîgariya Sûriyeyê nerazîbûn ji vê yekê re heye, ew daxwazên rewa yên hemû gelên Sûriyeyê ne, ne tenê yên xelkê Sûweydayê ne lê taybetmendiya wê herêmê heye loma dikare van xwepêşandanan pêk bîne.

Em piştgiriya wê dikin û wê rast dibînin, berdewamiya wê pir girîng e. Ji bilî wê yekê ku navçeyên din li Sûriyeyê jî li heman mafan digerin lewra mijara van daxwazan ne tenê bi xwepêşandanê pêk tê, belkî berdewamî ye, daxwaz, têkoşîn û zexta li ser rejîmê ye.

Bi awayekî rasterast pêkanîna daxwazan e û ev jî tenê bi pêvajoya siyasî ya berfireh a erdnîgariya Sûriyeyê pêk tê.

*Berdewamiya rewşê, welat ber bi xirabûna aborî û jiyanê ve dikşîne. Li gorî Neteweyên Yekbûyî dê welat bikeve nava krîza birçîbûnê. Gelo bi çi awayê mirov dikare pêşî li vê metirsiyê bigre, hûn rewşa herêmê çawa dibînin, bi taybetî ya Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê?

Rewşa jiyana aborî bi giştî xirab e, ji ber ku qeyrana aborî ne tenê Sûriyeyê eleqedar dike, belkî krîzeke navdewletî ye, êrîşa li ser Ukraynayê li ser asta navdewletî bandorên xwe hebûn û Sûriye yek ji wan welatan e ku şerê dirêj bandor lê kiriye. Dibe ku niha ne li Sûriyeyê be, şerên rasterast lê berdewamiya dorpêça ku li ser tevahiya welat hatiye ferzkirin, bû sedema derketina vê qeyranê, ji bilî daketina nirxê lîreyê Sûriyeyê ku bi xwe re krîzeke kûr anî.

Çareserkirina krîza aborî bi tenê bi vekirina deriyên sînor çênabe belkî ew bi çareseriyeke siyasî ya giştî ve girêdayî ye lê rejîm siyaseta xwe berdewam dike û ne amade ye ji bo çareserkirina prosesa siyasî tu rêkeftinek bide. Bêguman dibe sedema berdewamiya krîza aborî û li bakur û rojhilatê Sûriyê jî rewş berdewam dike. Krîz û bandorên aborî jî tê de hene, ji ber ku kêmbûna avê, kêmbûna baranê û guhertina avhewayê bûye sedema kêmbûna berhemên çandiniyê. Bi taybetî ji ber ku herêm çandinî ye, ji bilî lawazbûn yan jî paşdagirtina jêrxaneyan li herêmê ku bûye sedema derketina qeyrana aborî û ji ber vê yekê herêm ji Sûriyeyê ne dûr e.

*Jinên Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê di hemû astan de rola xwe ya pêşeng lîstin. Jin dê rola xwe di çareseriya aloziyê de çawa bi cih bînin?

Rola jinan ji destpêka serhildana Sûriyeyê û derketina tevgera gel ve hebû û li bakur û rojhilatê Sûriyeyê rêgezek din girt û roleke pêşeng di prosesa avakirina demokrasiya vê herêmê de girt. Bi daxwazên xwe wê bigihîje edalet û wekheviya di navbera zayendan de. Pêvajoya guhertinê di pêkhateya malbat û dewletê û pêkhatina siyasetên ku li ser civakê bi giştî û di pêkhateya hizrên ku civakê kontrol dikin pêk hat. Ji ber vê yekê rêxistina jinan û beşdariya wan di di proseya siyasî de pir girîng e. Em dikarin bibêjin ku dibe operasyonek mezin li Sûriyeyê pêk were û her tişt bibe.

 Bêyî tevlibûna jinan tiştekî nû dernakeve hole. Niha gelek rêxistin û tevgerên femînîst hene. Di van salên dawî de bi sedan rêxistin derketine holê. Ger xebatên van hemû rêxistin û tevgerên femînîst bibin yek, wê kombûn û yekitî çêbibe. Aktîvîst û çalakiyên jinan dê bandorê li proseya siyasî bikin, bi taybetî bi van xebatan bêguman hûn ê rasterast beşdarî proseya siyasî bibin û ev di çarçoveya yekbûna têkoşîna jinan bi giştî de pir girîng e.

*Dabînkirina mafên hemû gelên Sûriyeyê wê baştirîn çareserî be ji bo bidawîkirina krîzê gelo riya ji bo vê yekê çi ye?

Krîz hê jî berdewam dike û ji ber nelihevkirina rejîmê û negihîştina şert û mercên navdewletî, herêmî û heta navxweyî yên aliyên beşdar di krîza Sûriyeyê de, dibe sedema dirêjkirina temenê wê. Rola çareserkirina rewşê û çûyûna ber bi çareseriyeke siyasî ve, ger hewldanên Sûriyeyê di navbera gelê Sûriye û pêkhateyên wê de nebin yek û di navbera pêkhateyên Sûriyeyê de, tu çareserî çênabe. Ev dê bibe yekem gava yekgirtin û rêkeftinê. Lihevhatin di navbera pêkhateyên Sûriyeyê û baskên siyasî de pêk tê û bêguman dê meyleke giştî hebe ji bo danîna taybetmendiyên çareseriya siyasî li Sûriyeyê. Ji ber vê yekê ev yek dê bibe sedema fişarê li ser aliyên din ji bo qebûlkirina çareseriyê.

Her wiha wê blokên siyasî yên Sûriyeyê xwe li ser dîmenê heyî ferz bikin da ku ji hemû cîhanê re îsbat bikin Sûriyeyî dikarin çareseriyê pêk bînin û çareseriyên siyasî yên li gorî xwe pêşkêş bikin.

*Di dawiyê de gotina te ji Sûriyiyan re çi ye?

Krîza Sûriyeyê demeke dirêj berdewam kir û gelek bertekên neyînî li ser dîmen û gelê Sûriyeyê çêkir. Ji ber ku di encama şerên li ser vê xakê hatin kirin de, bi milyonan kes koçber bûn û bi sedhezaran kes hatin kuştin. Têkçûna aborî û gelek rewşên din ku di encama van şeran de derketine, gelek ziyanên mezin bi xwe re anîn. Dem hatiye ku gelên Sûriyeyê, li ser xalên bingehîn der barê paşeroja xwe de li hev bikin lewre em hêvîdar in ku di vê sale de û salên pêş de bibin xwedî meyleke giştî ji bo pêşniyarkirina çareseriyan. Di rewşeke wiha de dê rê vebe û di lehiya gelên Sûriyeyê de pêşveçûn çêbibin.