SARYA DENÎZ

Navenda Nûçeyan – Di meha gulanê de Tirkiyeyê pêvajoyeke hilbijartinê ya weke 'dîrokî' hat binavkirin, jiyan kir. AKP ku di 14’ê Tebaxa 2001’ê de hat damezrandin, ji hilbijartinên giştî yên 3’ê Mijdara 2002’an vir ve, her çendî bi gengeşî be jî, li Tirkiyê li ser desthilatê maye û bi piranî bi polîtîkayên xwe yên aborî di tevahiya desthilatdariya xwe de nav û deng daye. Polîtîkayên AKP'ê ku bi pêkanînên xwe yên di bin navê 'reformê' de di qada aboriyê de her tim îdiaya xwe ya mezinbûn û geşbûnê anî ziman, berovajî vê bandor li jiyana gel û jinan kir.

Yên ku difikirin ka çi çawa bikin...

Pispor berovajiyê îdiaya AKP'ê ya der barê aboriya Tirkiyeyê de eşkere dikin. Li gorî pisporan, Tirkiye yek ji wan welatan e ku aboriya wê di van salên dawî de pir xerab derketiye. Lê belê ev rewş weke ku dihat hêvîkirin li ser sindoqan derneket.

Hin kes hene ku vê yekê bi cudahiya ronîkirina qeyranê ya li ser bajar û gundan ve girê didin. Li aliyê din yên ku difikirin ku gotinên AKP'ê yên "ewlekariyê" tevî hemû zehmetiyên aborî hilbijêrên kevneperest û neteweperest kişandiye aliyê xwe jî hene. Helbet di vê mijarê de gelek nêrîn dikarin bên nîqaşkirin, lê ya teqez ev e ku xizanî li welêt wek berfê mezin dibe. Herwiha piştî eşkerekirina encamên hilbijartinan, lîreyê Tirkiyê li hember dolar zûtir dest bi helînaka xwe kir û hema hema her roj nûçeyên ku dibêjin “dolar rekora xwe şikandiye” dikeve ser ajansan. Enflasyon sê-hejmar e û deynê derve zêde ye. Ev rewş vê yekê bi xwe re tîne ku pêwîstî bihatir dibin, hêza kirînê zêdetir kêm dibe û kesên ku ji niha ve difikire ku beriya dawiya mehê çi bikin, di rewşek hîn dijwartir de ne.

Bi diyarkirina mûçeya herî kêm û bilindbûna bilez a nirxê dolar, daxwaza zêdekirina mûçe û mûçeyên xanenişînan û hêviyên jinên ku ji neçarî bi hema hema nîvê mûçeyê mêran neçar man ku bê ewle kar bikin. Di rastiyê de, pisporan pêşbînî kirin ku ew ê ne hêsan be ku aboriyê ji wê kaniya tarî ya ku ketiye nav de derxîne, her çend beriya hilbijartinê di desthilatdariyê de guhertinek çêbibe. AKP û îtîfaqên wê yên ku hema bêje li her qadên welat dibin sedema hilweşîna kûr, kedkarên feqîr bi 'plana çarenûsê' re tenê dihêlin. Wusa dixuye ku dê ji bo karker û kedkaran ne hêsan be ku bi vê hilweşînê re rû bi rû bimînin.

Civak mehkûmî birçîbûnê hat kirin

Komîsyona Kêmtirîn Meaşê hefteya borî civîna xwe ya sêyemîn li dar xistibû û piştre mûçeyê kêmtirîn 11 hezar û 402 lîre hat diyarkirin. Ji zêdekirina mûçeya kêmtirîn zêdetir, bihayê berhemên ku civakê pêdiviya wan pê heye jî zêde bû.

Karker û kedkarên ku xwestin mûçeyên wan di asta însanî de bê bilindkirin, careke din mehkûmî birçîbûnê hatin kirin. Li Tirkiyeyê ji sedî 50’ê karkeran bi mûçeya herî kêm dixebitin. Bêkariya jinan gihiştiye asta xeternak. Ji 65 mîlyon mirovên di temenê kar de, 22,1 mîlyon di karên fermî û tam-dem de ne. Li gorî daneyan, pênaseya berfireh a bêkariyê di çaryeka ewil a sala 2023'an de wekî 8,5 mîlyonî tê îfade kirin.

Jin ji ewlehiyê bê par in

Rêjeya tevlêbûna hêza kar a jinan pir kêm e. AKP’ê ji bo sala 2023’an rêjeya tevlêbûna hêza kedê ya jinan ji sedî 38 hedef nîşan da, lê rastî ne wisa bû. Berevajî vê, AKP'ê bi armanca dûrxistina jinan û dûrxistina jinan ji jiyana bazirganiyê xwest û ji bo vê jî xebat kir. Ji ber ku ji pêvajoya namzediyê û vir ve şirîkatiya AKP'ê ya bi HUDA-PAR'ê re tê nîqaşkirin, lê piştî hilbijartinê ev hevkarî wê bandoreke çawa li ser rêje û rewşa jinan a di jiyana karsaziyê de bike cihê meraqê ye. Li Tirkiyeyê ji 100 jinan tenê 19 kes qeydkirî ne û tam wext dixebitin. Polîtîkayên zextê yên desthilatdariyê ku kariyera jinan weke 'dayikbûnê' pênase dike, dibe sedem ku jin bêhtir bê eleqe û bê ewle bixebitin û jinan mehkûmî birçîbûnê dike.

Xizanî bandorê li zarokan dike

Li gorî lêkolîna TÛRK-ÎŞ'ê ya "Xeta Birçîbûn û Xizanî ya Gulana 2023'an" bi giştî dahata (xeta xizaniyê) ya ku malbatek ji 4 kesî ji bo xwarinê û hemû lêçûnên bingehîn têke 33 hezar û 750 TL ye. Jin û zarok nikarin xwe bigihînin xwarinên bingehîn, birçîbûn zêdetir tê hîskirin. Rewşa heyî herî zêde bandorê li zarokan dike. Rewşa aborî di warê jiyana civakî de xwedî wateyeke pirtir e. Zarokên ku ji bo debara xwe bikin neçar dimînin ku bixebitin perwerdeya xwe neqediya dihêlin. Di nava xizaniyê de malbat keçên xwe di temenê biçûk de dizewicînin; ev tê wateya zêdetir îstismarkirina zarokan û bêtir zarokên mexdûr. Xwarina tendurist, ava paqij, pelikên zarokan, pêlên paqijiyê, şîr û yên din di nav eşyayên xerîdar ên luks de têne hesibandin. Diyar e ku dê di bin van şert û mercan de bijîn.

Kesên ku cejn di bin siya krîza aborî de pêşwazî kirin vê cejnê tiştek bi dest nexistin. Qurbaniyên ku di reklamên televîzyonê de têne pêşkêş kirin tenê bi temaşekirinê re sînordar bûn. Li welatê ku kirîna kîlo penîrê spî ji 200 lîreyî dest pê dike, kîloyek ard, şekir, rûn an jî çîkolata wek xwarina çêkirina şîrîniyê bûye luksê. Nexasim kirêyên ku her tim zêde dibin, ku berê ji mûçeya kêmtirîn û mûçeyên karkeran derbas bûne. Di van şert û mercan de hema bêje ne mimkûn e ku mirov jiyanek bi tendurist bijî. Li welatê ku aborî veguheriye tabloya ceribandin û xeletiyê, encamên herî giran hê jî ji aliyê karkeran ve tên jiyîn.

Dayikên şîr didin nikarin bixwin

Li gor rapora lezgîn a ku di Gulana 2023’an de ji aliyê Tora Xizanî ya Kûr ve hat weşandin, hevpeyivînên ku li qadê hatine kirin, tabloya li Tirkiyeyê bi kurtî radixe ber çavan. Jinên ku ev demeke dirêj goştê sor nexwarine, behsa wê yekê dikin ku çawa li ber xwe dane. Di raporê de ev yek cih digirin:

"… Me kêmbûna vexwarina çavkaniyên proteîn ên alternatîf ên wekî hêk di malbatên mezin de dît. Mînak dayika 8 zarokan M.A ya ku herî dawî hevserê xwe winda kir diyar dike ku ew nikare hêkan bikire û wiha got: "Ez nikarim her qutiyek 100 lîreyî bigirim." 7-Hevpeyvînên ku me di Nîsanê de kiribûn nîşan didin ku bandorên derûnî yên kêmxwarinê jî li ser dayik û zarokên wan bi êş in. Mînak dayika Ç.D. ya ku ji kêmxwariniya 3 kurên xwe gilî dike, ji ber ku nikare ji zarokên xwe yên ku bi hesreta goştê goşt dixwin, xew nake. 8-Xwarina ku herî zêde li malê dixwin H.C. H.C., anî ziman ku baqil, makarona, şorbe û mast hene, pirsa me ya "zarok ji van xwarinan hez dikin" bi nalîn dibersivîne û bersiva "niha westiyane". Her wiha divê em vê yekê jî bidin zanîn ku me dît ku pirsgirêkên xwarinê gihîştine astekê ku li dayik û zarokên wan ên ku zarokên wan di temenê şîrdanê de ne jî belav bûye.”

Dengê jinan belav dibe

Jinên ku qebûl nakin weke koleyên serdemê bijîn, helbet li hemberî vê serdem û şert û mercan behsa rêbazên têkoşînê dikin û li rêyên berxwedanê digerin. Jin li dijî îstîsmarê têkoşîna rêxistinkirî hildibijêrin. Jinên ku dixwazin bi awayekî ewle beşdarî jiyanê bibin, rola ku desthilatdariyê ji wan re daye red dikin. Biryardariya jinên ku dengê wan di kaniya kûr a AKP'ê de diherike, di tarîtiya îro de bi hev re têbikoşin, ji bo pêşerojê hêviyê dike. Jinên ku di hilbijartinên dawî de wekîlên xwe şandin Meclîsê, tevî her tiştî têkoşîn jî bi biryar e.