ZIHÛR EL-MEŞRIQÎ

Tûnis- Tevî qanûnên ku bi dehan sal berê ji aliyê Tûnisê ve ji bo baştirkirina rewşa jinan û parastina mafên wan hatine derxistin jî ew ji bo femînîstên ku ji mêj ve hêrsa xwe li hemberî çend diyardeyên ku bandorê li pêşketin, azadî û destkeftiyên wan kirine, ne temam e û nerazî ne. 

Femînîst ji bo bidestxistina wekheviya tam û ferzkirina rola jinan di hemû cihên biryargirtinê de û ji bo pêkanîna wê bi qanûnên ku wekheviyê misoger dikin têdikoşin.

Çalakvana jin û cîgira rêvebera Komeleya Îbsar Basma El-Sûsî di hevpeyvîneke ji ajansa me re, diyar kir ku ew di wê baweriyê de ye guhertina rastiya jinan pêwîstî bi hişmendiya femînîst û guhertina zîhniyetê heye, bi riya têkoşîna li dijî wê zîhniyeta baviksalar a ku rola jinan bi erkên navxweyî û lênêrîna zarokan, sînordar dike. Wê teqez kir ku ev yek wê tenê bi têkoşîna berdewam û hebûna qanûnên girîng ên parastina jinan pêk were.

Hûn rewşa jinên astengdar li Tûnisê çawa dinirxînin, tevî hebûna qanûnên ku parastina vê kategoriya jinan dikin?

Gelo qanûnên li Tûnisê parastin û temînata jinên astengdar didin ku bi awayekî wekhev bixebitin, an jî dûrxistin û marjînalbûn heye?

Qanûna Têkoşîna li dijî şîdeta li ser jinan ku beşeke wê bi awayekî bi rûmet behsa zêdekirina cezayê di rewşên bêhêziyê de dike û diyar dike ku lawazbûn dikare ji bo jinên astengdar an jî kal û pîr û hwd. din be. Çima em dibêjin astengdar? Ji ber ku ev tişta di beşa 48 a Destûra Tûnisê ya sala 2014'an de hat behskirin ku mafên kesên astengdar pêşve tîne û her wiha ya ku di Peymana Navneteweyî ya li ser Mafên Kesên Astengdar de hat destnîşankirin û beşek ji mafên jinan (bi taybetî xala şeşan) û wekheviya jin û mêr der barê astengdariyê de digre nav xwe. Lê hebûna zagonan tiştek e û bi wan re xebat tiştekî din e

Jinên astengdar mafên xwe dizanin? Jinên astengdar hay ji hebûna qanûnek ji bo rakirina şîdeta li ser bingeha zayendî hene. Gelo ew wateya zayendê fam dikin? Ev yek dihêle ku em bipirsin: Wateya zagonan çi ye ger ku nikaribin werin sepandin? Heta di çarçoveya qanûna bi hejmara 58 a li dijî şîdeta zayendî de, heta di perwerdekirina pisporên jin û mêr di yekîneyên destwerdanê de, ew li ser wateya astengdariyê perwerde nabin. Dema ku çavên min qels bin û okyanûs tijî astengî bin, ez ê çawa bikarim serî li dadweriyê bidim. Ez, ji guhên xwe astengdar bim, tenê bi zimanê îşaretan biaxivim, çawa dikarim naveroka vê qanûnê fam bikim? 

Bi dîtina we ji bo perwerdekirina jinên astengdar der barê mafên wan de çi pêwîst e? Berpirsiyariya civaka sivîl e yan berpirsiyariya dewletê ye?

Ew berpirsiyariyek hevpar e lê ya esil di tiştan de lêgerîna esil û nêrîna wan e û ez li vir vedigerim ser hebûna xwe wekî mamosteyek zimanê îngilîzî ya pispor di zanistên perwerdeyê de. Ez baş dizanim ku perwerde ji bo hişyarkirina kesên astengdar çiqas girîng e, perwerde pir girîng e. Li vir ez bi taybetî behsa perwerdeya keçên astengdar dikim, di hemû dibistanên me de mufredata perwerdeyê li ser mafên vê koma civakê nîn e. Materyala qanûnî bi giştî di mufredatên me de cih nagire. Ji bo avakirina civakên saxlem gava yekem ew e reformkirina perwerdeyê bi awayekî ku cudahî û cihêrengiyê qebûl bike

Ji bo guhertina rastiya jinên astengdar xeyalên we çi ne?

Ji bo guherandina rastiya jinan bi giştî û bi taybetî jinên astengdar divê zîhniyet bên guhertin, zîhniyeta baviksalarî a ku rola jinan bi erkên malê û xwedîkirina zarokan re sînordar dike. Ev zîhniyet nikare jinan bi giştî û bi taybetî jinên astengdar teşwîq bike ku di nava civakê de aktîf bin.

Niha em di civaka xwe de mamosteyên zanîngehê yên jin ên astengdar, jinên ku bawernameyên doktorayê wergirtine û ji guhên xwe astengdar in û her wiha endezyarên jin ên ji warên cuda dibînin. Lê ev hesta bêkêmasiyê di têkiliya bi rola mal û malbatê re maye. Ev aliyek ji bo bidestxistina serkeftinek tam ji wan re girîng e, ji ber vê yekê em dibînin ku jinên astengdar her gav dixwazin bizewicin û hejmareke mezin ji jinên nezewicî hene, hejmarek mezin ji dozên hevberdanê di nav wan de hene. Sedem ew e ku di mufredatên me de perwerdeya zayendî û tendurustiya zayînê tune ye. Jinên astengdar guh nadin guhertinên fîzyolojîk ên ku diqewimin bi wan re û ji bo lêgerîna agahiyên ku di mufredatên perwerdeyê de nîn in. Ev kategorî ji saziyên perwerdeya giştî tê derxistin û li navendên taybet ên ku agahî nadin wan tên bicihkirin. Ji ber vê yekê, pir girîng e ku jin û keçên astengdar bi her awayî beşdarî xebatên civaka sivîl û komelayetî bibin da ku civak bizane ew çalak in û dikarin kesên din ber bi guhertinê ve bikşînin.

Gelo jinên Tûnisî gihiştine wê astê ku hemû mafên xwe bi dest bixin? 

Ji bo jinan riya têkoşînê bi zehmet, dirêj û berdewam e, heta ku ev destkeftî nekevin bin temînatê, em nikarin bi rastî behsa destkeftiyan bikin. Guhertinên ku di civaka Tûnisê de qewimîn piştrast kir ku tiştek bi navê destkeftiyên temînatkirî nemaye lewre parastin û piştgirîkirina van destkeftiyan hê jî hewcedarî xebata berdewam e. Ger em di maf û erkan de wekheviyeke rasteqîn di navbera jin û mêr de pêk neynin, em ê van destkeftiyan misoger nekin.

Bi salan e bi taybetî piştî şoreşê femînîst bang dikin ku guhertin di Qanûna Rewşa Kesane de bên kirin, bi dîtina we pêwîstiya vê kovarê bi hin guhertinan heye, yan jî li gorî rastiya jinên îro ya li Tûnisê ye ev qanûn?

Weke her xebateke mirovî, ev kovar jî ji bo ku li gorî van guhertinên civakî bimeşe, pêdivî bi guhertinan heye û civaka Tûnisî îro rastî gelek guhertinan tê. Tiştê ku di salên pêncî û şêstî de bi hinek îhtîşeyan şoreşgerî û pêşverû bû, di sedsala bîst û yekê de nabe, bi taybetî dema ku ev kovar di mijara mîrasê de xwe dispêre qanûnên îslamî û şerîetê em radiwestin. Ger em di mijara mîrasiyê de negihêjin wekheviyê, wê demê hîn jî tiştên me hene ku em dikarin di Qanûna Rewşa Kesane de biguhezînin, ya ku her dem di pîvana ku tê de hatî danîn de şoreşger dimîne. Ez piştgiriyê didim hemû tevgerên ji bo guherîna rastîn a vê kovarê, ya ku êdî li gorî rewşa jinên Tûnisê ya îro nabe.

Femînîstên li Tûnisê behsa performansa civakî ya ji bo parastina mafên jinan dikin gelo di vê perspektîfa rizgariya performatîf de pêdivî bi serweriya fikrî û madî heye?

Ev ji bo peydabûna wê pir girîng e lê ya girîngtir, carna di gelek tevgerên femînîst de eklektîk an jî elîtîst e lê tiştê ku me di van salên dawî de dîtiye jî di tevgera femînîst a Tûnisê de guheriye. Tevgera femînîst îro hewl dide hemû jinan ji her alî ve, bi giranî li ser jinên ji hawirdora gundan û jinên bê perwerde, bi hebûna jinên astengdar jî bixe nava xwe.

Gelo azadiya jinan ji aliyê tevgerên paşverû yên li welat ve bi awayekî cidî di bin tehdîdê de ye?

Her azadî ne temînatkirî ye û dînamîzma civakan pêwîstî bi van guhertinan heye û di vê de ya herî girîng ne tenê parastina destkeftiyan e lê baweriya bi prensîbên mafên mirovan e. Ger em bi van prensîban têr bibin, cudahiya tevgera femînîst ji tevgerên paşverû namîne.

Ev herikîn hebûna wan dibe ku xwedî roleke erênî be, ji ber ku me hişyar dike ku metirsiya li ser destkeftiyan çiqasî ye, pir girîng e ku em bi rehetî bi destkeftiyên xwe neyên girtin û li ser van herikînên paşverû bi ser ketin.

Bi dîtina we çima behsa rêjeyên bilind ên tundûtûjiyê nakin? Çima îro em behsa tundiya li ser jinên astengdar nakin? Sedema bêdengiyê çi ye?

Belê asta tundûtûjiya li ser jinan zêde bûye, nemaze di heyama karantînayê de ku ev rêje zêdebûneke mezin bi dest xist û axaftin li ser vê şîdetê zêde bû, carna jî ev axaftin ger bi awayên çareserkirina vê diyardeyê nebe, dibe ku zêdetir şîdetê çêbike. Di axaftinê de pir girîng e ku were eşkerekirin dayîna mafan ji bo jinan tu carî destkeftî û mafên mêran naxe xeterê. Di wê baweriyê de ye ku ya wê pozîsyona mêr têk bibe jin e û ew sedema zêdebûna bêkariyê û zêdebûna diyardeya şîdetê li dibistanan e.

Şîdet li vir dibe cureyek bertekê. Em li vir jinên astengdar îstîsna nakin ên ku dema diçin mûçe û pereyan bistînin rastî îstîsmara aborî ji aliyê eskortan ve tên. Ew nikarin dengê xwe bigihîjînin ji ber ku navend ne amade ne ku jinên astengdar pêşwazî bikin. Ev hûrguliyên biçûk ên ku kes behsa wan nake, îro jinan ji ber tundûtûjiyê mexdûr dikin û ji ber nebûna rêzgirtina ji hewcedariyên wan ên taybet re, ji beşdarbûna jiyana giştî bêtir dilnexwaz in.

Bi rastî, jinên astengdar ku rastî tundiyê tên, pir hindik ji wan dizanin ku qanûnek wan diparêze heye. Jinên astengdar her çend hejmara xeta kest ji bo telefona 1899 hatiye destnîşankirin jî tu mekanîzmayeke wan a ragihandinê nîn e û ev tê wê maneyê ku beşeke ji jinan ji derve hatiye hiştin.

Divê nêzîkatiyeke ku hemû jinan, bi taybetî jî keçên ku ji hevalên polê û ji çarçoveya perwerdeyê rastî tacîza zayendî tên, bê pêşxistin. Di pir rewşan de ji tirsa derneketin, bêparkirin û îzolasyonê naaxivin û bêdeng û veşartî dimînin.

Nirxandina we li ser rewşa jinan li herêmên bi nakok ên weke Sûriye, Iraq û Yemenê çawa ye?

Rewşeke ku pêwîstî bi hewldanên hevgirtî yên tevgerên salane li welatên curbecur ên herêmê heye ji bo naskirina giraniya binpêkirinên ku jin li wan cihan rastî wan tên. Derfetek min hebû, bi riya sempozyûmeke navneteweyî ya li ser jinên astengdar ku bi şahidiyên jinên li herêmên nakok, asta êşên wan bibînim, ji ber ku hin ji wan, bi awayê malbatên xwe yên ji malên xwe direvin, bi tenê dimînin rû bi rû ne. Ew kesên hatine jibîrkirin û bindest in, rastî tecawizê tên, tên tacîzkirin û nikarin dengê xwe bidin bihîstin. Hevgirtina femînîst di esasê xwe de koordînasyonê hewce dike, mafên jinan ji welatekî bo welatekî din nayê dabeşkirin. Divê jin bi tevgerên femînîst re hevrêziyê bikin û derfetê bidin wan ku êş û piştgiriya xwe nîşan bidin.

Hûn xebatên sala 2021'ê yên tevgera jinan çawa dinirxînin gelo xebatên we têrker bûn? 

Me dît ku feminist ji bo mexdûrên şîdetê piştgirîyeke mezin didin. Hewldanek heye ku dengê wan were bihîstin. Di sala 2021'ê de, CREDIF ansîklopediya Jinên Pêşeng ên Tûnisî derxist û min xwest ku min jinek astengdar wekî aktîvîst Tamna Tabîb bidîta. Li gel ku Komeleyên Jinên Demokratîk ku di nava komeleyên femînîst ên herî kevn de ye konferansa xwe di rewşeke awarte de li dar xist, tevî rewşa dijwar a tenduristî, civakî û aborî ya ku bandor li jinan kiriye jî xebat berdewam kirin. Me tevgerên qada 8'ê Kanûnê dîtin. Tevgerê ji bo misogerkirina mafên jinan bê îstîsna û cudakarî zêdetir têkoşînê meşand. 

Çavkaniyên ji ajansa me, dibêje ku tevgerek nû ya femînîst dê di demek nêzîk de ronahiyê bibîne û hûn jî yek ji beşdarên wê ne... Ger hûn ji me re behsa armancên wê yên girîng bikin û çi di wê ji tevgerên femînîst ên mayî cuda bike li Tûnisê?

Erê, her cara ku destkeftiyên jinan li Tûnisê dikevin xeteriyê, ji carekê zêdetir banga axaftinê li ser projeyek yekgirtî tê kirin, dibe ku em di warê xebat, helwest û nêrînan de ji hev cuda bin lê divê ramana femînîst a lîberal me bike yek û parastina karê lihevhatî bikin.

Di vê çarçoveyê de bang hat kirin ku hewl bidin belgeyeke mafên jinan li Tûnisê misoger bike û bibe tevgerek bê afirandin. Ji bo min a bi rûmet ew e ku ez wek jinek bi fikra xwe ya rizgarîxwaz beşdar bibim û bêyî îstîsna piştgiriya mafên jinan bikim da ku bibim pişka piştevanê jinan. Hêvîdar im ku di demek nêz de ronahiyê bibîne, ji ber ku şert û mercên heyî, wek rewşa tenduristiyê, cesaretê nadin ragihandina tu projeyê.

Em li ser dema guncaw lêkolîn dikin ji bo ragihandina vê gavêû belgeya ku dixwaze destkeftiyên jinan di qanûnê de bixe bin temînatê û belge dê daxwaza guhertina çend beşên qanûna rewşa kesane bike ku ji bo parastina mafên jinan nema derbasdar e.