Navenda Nûçeyan – 25’ê Mijdarê, ji bo bîranîna têkoşîna xwişkên Mîrabal a li Komara Domînîk ku ji ber berxwedana li dijî dîktatoriyê hatin kuştin, wekî Roja Navneteweyî ya Jiholêrakirina Tundiya li ser Jinan hat destnîşankirin. Ev roj  li cîhanê wekî sembola rûbirûbûna tundiya siyasî û avahîsaziyê ya li ser jinan hatiye binavkirin. Di heman demê de tundiya li ser jinan li gelek welatan berdewam dike û têkoşînên jinan jî di vê rojê de wate û dengek nû dibînin.

Îran di nav wan welatan de ye ku, tevî berdewamiya têkoşînên jinan a di gelek salan de, tundiya avahîsaziyê, siyasî, civakî û aborî hîn jî li ser jinan tê ferzkirin. Her ku têkoşîn û berxwedan belav dibe, cureyê tundiyê jî diguhere û li ser jinan tê ferzkirin.

Qanûn, ola fermî, dadwerî, polîsên ehlaqî û mekanîzmayên çandî zilmê dikin

Di sed salên borî de û bi berdewamiya van têkoşînan re, di qanûn û civaka Îranê de heta radeyekê guhertinên bingehîn ji bo berjewendiya jinan hatine kirin. Bi destpêkirina serdestiya Komara Îslamî re, qanûnên ku encama salên têkoşînên jinan bûn, hatin betalkirin. Di 47 salên borî de, sîstemek li ser cudakariya olî, kontrola bedenê û jiholêrakirina îradeya jinan ava bû; sîstemek ku tundiyê ji asta malbatê heta saziyên herî bilind ên hikûmetê saz kir û ew veguherand amûrek ji bo xurtkirina serdestiyê. Qanûn, ola fermî, dadwerî, polîsên ehlaqî û mekanîzmayên çandî bi hev re dixebitin û avahiyek zilmê ava dikin. Di avahiyek wisa de, kuştinên ji bo namûsê, şîdeta navmalî, hîzara bi darê zorê, tepeserkirin, binçavkirin û darvekirina kesên LGBT’yî, cudakariya qanûnî û darvekirina jinan, encamên rasterast ên siyaseta Komara Îslamî ya hilberandina serîdanîn û kontrolê ne.

Şer tundiya li ser jinan zêdetir kir

Bûyerên cîhanî û herêmî jî hem li Îranê û hem jî li herêmê rê li ber belavbûna tundiya bêtir vekirine. Bi hewldanên hêzên cîhanî ji bo ji nû ve sêwirandina Rojhilata Navîn, şer û pevçûnên li herêmê zêde bûne û bi taybetî jin û zarok hedefên sereke yên van pevçûnan in. Jin li Iraq, Sûriye, Filistîn, Lubnan, Yemen, Lîbya û Sûdanê ji ber pevçûn, xizanî û nakokiyên siyasî çêdibin, bi her cûre tundiyê re têdikoşin. Bi taybetî piştî êrîşên Îsraîlê yên li ser Îranê yên îsal û şerê 12 rojan di navbera her du welatan de, tundiya li dijî jinan bêtir belav bû. Jin ji bilî tundiya avahîsaziyê ya ji ber pergalek cudakar û civaka baviksalar, rastî tundiya ji ber şer jî hatin. Di vê heyamê de, Komara Îslamî dest bi girtin, îşkencekirin û dayîna cezayên giran ên zindanê û darvekirinê ya bi hincetên cûrbecûr kir. Gelek jin bi cezayên giran ên zindanê hatin mehkûmkirin.

Darvekirin: Kuştina ji hêla dewletê ve û tundiya tazî

Darvekirin wekî kuştina ji hêla dewletê ve û tundiya tazî ku di avahiya desthilatdar de sazûmanî ye, li ser civakê, bi taybetî jî li ser bi taybetî jî jinan tê sepandin. Li gorî statîstîkên ku ji hêla rêxistinên mafên mirovan ve hatine weşandin, tenê di 9 mehên pêşîn ên sala 2025’an de, li Îranê zêdetirî 1000 darvekirin hatine tomarkirin. Herî kêm 29 ji wan, jin bûn. Zêdebûna darvekirinan di demekê ku sê girtiyên siyasî yên jin, Werîşe Moradî, Pexşan Ezîzî û Zahra Şahbaz Tabarî, niha cezayê darvekirinê li wan hatiye birîn. Ev girtiyên siyasî her çiqas çalakiyên wan di çarçoveya têkoşîna li dijî tundiya li dijî jinan û desthilatdariya baviksalar de be jî, bi serhildanê hatine tawanbarkirin.

Piştî êrîşên Îsraîlê yên li ser Îranê û bidawîbûna Şerê Duwanzdeh Rojan ê Îran-Îsraîlê, bicîhanîna cezayên darvekirinê zêde bû û gelek girtî niha bi cezayê darvekirinê re rû bi rû ne.

Qanûnên baviksalar û jinên neyar

Qanûnên heyî yên Komara Îslamî bi tevahî neyarên jinan in û jin qet parastinê nabînin. Ne mîna qurbanî û ne jî mîna bersûc. Ev qanûn bi tevahî baviksalar in û ji Îslam û ola Şîa ya Duwanzdeh hatine wergirtin. Mînak, li gorî xala 630’emîn a Qanûna Cezayê ya Îslamî: "Ger zilamek bibîne ku jina wî bi kesekî xerîb re zînayê dike û bizanibe ku jin bindest e, ew dikare..."

‘Niha wan bikujin’

Ev madeya yasayî mîna yek ji faktorên sereke yên tundiya li dijî jinan û kuştinên namûsê tê hesibandin. Li gorî wê zilam dikare jina xwe bi têkiliyek derveyî zewacê tawanbar bike û bêyî ku şahidek jî hebe wê bikuje. Dibe ku di salên dawî de gelek kuştin bi vê hincetê çêbûbin.
Ji aliyê din ve, li gorî maddeyên 220 û 612 yên Qanûna Cezayê Îslamî, cezayê sûcê kuştina zarokek a ji hêla bav ve, dayîna pereyê xwînê yê ji warîsên zarok re û cezayê te'zîrê ji 3 heta 10 salan be. Ev biryar ji bo bapîr jî, derbas dibe. Lê belê, di rewşa kuştina bi zanebûn a zarokek ji hêla dayîkê ve, dayîk dê bi mirinê were mehkûmkirin û tolhildan dê were sepandin. Ev tê vê wateyê ku li gorî qanûnên nefretê yên Komara Îslamî, zarok wekî milkê bav tên hesibandin û dayîk li ser wan xwedî ti mafek nînin. Ji ber vê sedemê, di piraniya kuştinên namûsê yên li Îranê hatine tomarkirin de, bav bi zanîna qanûnên wiha kuştiye û bi dayîna pereyê xwînê ji ceza xilas bûye.

Mêr bê ceza dimîne

Di heman demê de, qanûnên cezayî yên Îslamî li hember jinên qurbaniyên kuştin û tundiyê ne, cudakar in. Mêr di bûyera kuştinê de dikarin bi hêsanî ji ceza birevin. Ji ber vê sedemê, di rewşên ku mêrek jinek dikuje de, ji ber ku pereyê xwînê yê jinê nîvê mêrekî ye, ger ku weliyê ceza û tolhildanê ji bo kujer bixwaze, divê nîvê yekem ê pereyê xwînê bide malbata kujer da ku tolhildan pêk were. Ji bilî vê rastiyê ku di her rewşê de darvekirin wekî kuştina ji hêla dewletê ve tê hesibandin û di her rewşê de, divê qanûnên cezayê mirinê bi gelemperî werin betalkirin. Lê dayîna pereyê xwînê ji malbata kujer re heke qurban jin be careke din xwezaya cudakar a qanûnên Komara Îslamî nîşan dide, hetta di rewşên jiyan û mirinê de jî. Li gorî vê yekê, hetta di hin rewşan de, ger ku jinek ji hêla mêrekî ve were birîndarkirin, nîvê pereyê xwînê ji jinê re tê dayîn.

‘Nakokiya malbatî navê kod ê kuştinên namûsê ye’

Li gorî qanûnên ku di aliyê hiqûqî de hatine behskirin, cudakarî û tundiya li dijî jinan li Îranê roj bi roj berbelavtir bûye û kuştina jinan di bin sernavên cûda de berdewam dike. Kuştinên ji ber namûsê di nav cureyên herî eşkere yên tundiya li dijî jinan de ne, ku salan e dibin sedema mirina bi sedan jinan. Her çiqas ji ber sedemên cûrbecûr ên di nav de çanda serdest heye malbat kuştinan vedişêrin. Nebûna gihîştina azad a medyayê ji bo agahdariyê li Îranê, tenê beşek ji kuştinên namûsê li Îranê di medyayê de têne ragihandin. Lê amarên ku di salên dawî de hatine tomarkirin, pîvanên tirsnak ên van celebên kuştinan nîşan didin.

Li gorî rapora "Kampanyaya Rawestandina Kuştinên Namûsê" tenê di sala 2024’an de, zêdetirî 186 kuştinên "namûsê" di medyayê de hatine ragihandin. Di van bûyerên kuştina jinan de, jin pirî caran ji ber guman û "nakokiyên malbatî" ji hêla mêr, mêrên berê û bavên xwe ve hatine kuştin. Li gorî vê amarê, guman yek ji motîfên sereke yên kuştinên "namûsê" ye. 52 bûyer an jî sedî 30, tenê bi gumana têkiliya cinsî bi mêrekî re hatine kuştin. Di sedî 31’ê kuştinan de, "nakokiyên malbatî" wekî motîf hatine destnîşankirin. Kampanyayê diyar kiriye ku nakokiyên malbatî tenê navekî kodî ne ji bo kuştinên namûsê, ji ber ku jin pir caran li hember tiştên ku ji hêla mêrên di malbatê de, bi taybetî mêr an bavan ve têne ferzkirin, li ber xwe didin. Ji ber vê yekê "nakokiyên malbatî" tenê perdeyek ji bo guman û kontrolê ne û jinan neçar dikin ku tiştan li dijî îradeya xwe bikin.

Zewaca zarokan

Zewaca zarokan cureyek din a tundiyê ye ku li ser zarokan, bi taybetî keçan, tê sepandin. Li Îranê qanûnî ye, ji ber ku Qanûna Sivîl a Îranê temenê zewacê ji bo keçan 13 salî û ji bo kuran 15 salî destnîşan dike. Lê belê, zewaca di temenên biçûktir de bi destûra parêzvanekî û "bi şertê bilezbûnê, wekî ku ji hêla dadgehek pispor ve hatî destnîşankirin" mimkun e.
Her çend çavkaniyên fermî ji sala 2024’an vir ve bi awayekî rast û sîstematîk îstatîstîkên li ser zewaca zarokan rapor nekirine û belavbûna wê an nebûna wê li welêt ne pir zelal e jî, îstatîstîkên fermî nîşan didin ku di sala 2024’an de nêzîkî 27 hezar keçên di bin 15 salî de zewicîne û zêdetirî hezar û 390 jidayîkbûnên qeydkirî ji dayîkên di bin 15 salî de ne.
Her çiqas rapora ku ji hêla Navenda Îstatîstîkê ya Îranê ve hatî peydakirin dayîkên di bin 10 salî û di bin 13 salî de nagire nav xwe û agahdarî li ser van koman nade jî, lê îstatîstîkên li ser dayîkên di bin 15 salî de li gorî demsalan weşandiye.

Li gorî raporê, di zivistana sala 2024’an de 306 keçên di bin 15 salî de zarok anîn dinyayê. Ev hejmar di payîzê de 355, di havînê de 355 û di biharê de 376 bû. Anketa salane her wiha nîşan dide ku di tevahiya sala 2023’yan de, hezar û 392 keçên di bin 15 salî de ezmûna dayîktiyê hebûn, lê ev hejmar di sala 2024’an de bû hezar û 349.

Tundiya aborî

Di nav cureyên din ên tundiya li dijî jinan de tundiya aborî heye. Qanûnên kedê ji bo jinan li çar aliyê cîhanê niheq in û jin bi rêkûpêk bi pirsgirêkên wekî nebûna gihîştina navendên lênêrîna zarokan, betlaneya dayîktiyê ya nebaş û parastina civakî ya sînorkirî re rû bi rû dimînin. Ji aliyê din ve, tevî nifûsa mezin a jinên xwenda, kêmtir jin ber bi bazara kar ve tên kişandin û ev jin rastî her cûre tundiyê tên. Destdirêjî bandorê li kalîte û mîqdara karê jinan dike. Ji aliyê din ve, şîdeta avahîsaziyê ya heyî bûye sedema kêmbûna jinan a di pozîsyonên rêveberiyê de. Ji ber vê yekê li gorî amarên fermî û li gorî berdevkê hikûmeta niha ya Îranê, ji nêzîkî 5 hezar pozîsyonên rêveberiyê, ji 50’yî kêmtir rêveberên jin in. Zewac, zarokçêkirin, sînorkirinên bijartî ji bo jinan û redkirina mêr a ku destûrê bide wan ku xebatê bidomînin, tundî û cudakarî li cîhê kar di nav faktorên ku rê li ber jinan digrin de ne.

Xebata di hawîrdorek ne ewle de û nebûna naskirina gelek karên jinan, di nav de karên demsalî û yên navmalî, di nav formên din ên şîdetê de ne ku jin lê rast tên. Her çend amarên rast li ser qezayên kar li Îranê nayên peydakirin jî, jinên di karên dijwar û ne ewle de jî di nav qurbaniyên qezayên li cîhê kar de ne û her sal gelek karkerên jin jiyana xwe li cihê kar winda dikin.

Qanûna Hîzar û Îffetê

Tundiya avahîsaziyê hemû aliyên jiyana jinan digre nav xwe. Jin ne di civakê de, ne jî li malê bi ewle nînin. Qanûna Hîzar û Îffetê yek ji qanûnên din e ku ne tenê wekî tundiya li dijî jinan tê hesibandin, di heman demê de bingeha tundiyê di civakê de jî peyda dike. Her çend piştî serhildana şoreşgerî ya Jin Jiyan Azadî û xwepêşandanên 2022’yan, jinan bi pratîkî nepejirandina Qanûna Hîzar û Îffetê ya ku ji jinan nefret dike îlan kirin û azadiya nisbeten a cil û bergan bi dest xistin. Di salên dawî de gelek jin ji xizmetên giştî, gihîştina ofîsên hikûmetê û bankayan û cihên giştî yên wekî parkan bêpar mane. Ji aliyekî din ve, girtina jinan û cezakirina jinan a bi hinceta nepejirandina hîzara mecbûrî jî berdewam kiriye. Ev ceza di demekê ku Qanûna Hicab û Paqijiyê di du salên borî de di korîdorên Meclîsa Şêwirmendiya Îslamî û Meclîsa Pisporan de maye û hikûmetê red kiriye ku vê qanûnê pesend bike da, lê di pratîkê de ev qanûn di siya de tê bicîhanîn û jinan di bin sînorkirinan de dihêle.

Pêşnûmeya qanûna li ser rakirina tundiya li dijî jinan

Ji sala 2017’an vir ve, pêşnûmeya qanûna li ser rakirina tundiya li dijî jinan di rojeva parlementoyê de ye. Lê di deh salên borî de, ev qanûn ne tenê nehatiye pejirandin, di heman demê de bûye yek ji pirsgirêkên gelek hikûmetan. Di deh salên borî de, gelek guhertin di vê pêşnûmeyê de hatine kirin, lê ew hîn jî yek ji mijarên ku di navbera hikûmet û parlementoyê de têne nîqaş kirin e. Ger ev pêşnûme were pejirandin, tundiya li dijî jinan dê di gelek rewşan de wekî sûc were hesibandin. Lê gelek bendên wê jî dê wekî tundiya li dijî jinan werin hesibandin û rê li ber bêtir tundiya li dijî jinan vekin.

Her çend pêşnûmeya qanûna li ser rakirina tundiya li dijî jinan di korîdorên saziyên qanûndanînê de bimîne jî, tundiya li dijî jinan roj bi roj zêde bûye û sûcdarên tundiyê jî ji cezayê tên azadkirin. Tundiya navmalî, tecawiz û kuştina jinan berdewam dikin. Tecawiz di çarçoveya zewacê de nayê naskirin û îstatîstîkên rast ên li ser tecawizkirinê nayên peydakirin. Li gorî îstatîstîkên ku ji hêla malpera UN Women ve di lêkolînek ku vê malperê di sala 2018’an de li ser Îranê kiriye de hatine peydakirin; ji sedî 18’ê jinên di navbera 15 û 49 salî de ragihandine ku di 12 mehên beriya anketê de herî kêm carekê rastî destdirêjiy tundiya cinsî hatine. %22.5ê keçên ji 15 salî mezintir ragihandine ku neçar mane karên malê yên bêpere bikin.

Ev tevî wê rastiyê ye ku di bûyera tecawizê de, qurbanî di pozîsyona tawanbar de tê danîn û di gelek rewşan de, civak jî li gorî qanûnê tevdigere û piştgiriyê dide tecawizkar. Nûçeya tecawiza Pejman Cemşîdî ku lîstikvaneke navdar a fîlm û televîzyonê ya Îranî û piştgiriya gelek mêran di civakê de ji bo wê û her wiha destûra wê ya derketina ji welêt dema ku doz nehatiye ragihandin ku girtî ye û di bin lêpirsînê de ye, nîşan dide ku qanûn û civak piştgiriyê didin tecawizkar û jin jî wekî qurbanî nayên destekkirin.

Îstatîstîkên li ser tundiya navmalî ya li dijî jinan li Îranê

Îstatîstîkên fermî li Îranê nîşan didin ku bi navînî salane zêdetirî 74 hezar jin, ji bo muayeneyên fîzîkî yên ji bo îstîsmara hevjînê xwe, serdana navendên bijîşkî yên dadwerî dikin. Bi gotineke din, ji her 300 jinên zewicî li Îranê yek, diçe rêxistina bijîşkî ya dadwerî da ku li ser îstîsmara hevjînan gilî bike, lê ne hemû rewş bi vî rengî ne. Texmîn nîşan didin ku bûyerên rastîn ên şîdeta navmalî ya li dijî jinan li Îranê hema hema 100 carî ji vê hejmarê zêdetir in.

Her wiha, li gorî daneyên zayendî yên Banka Cîhanî, nêzîkî sêyeka jinan li Îranê ji hevjînên xwe tundiyê dibînin. Ev hejmar piştî Afganistan û Tirkiyeyê rêjeya herî bilind a şîdeta li dijî jinan di nav welatên herêmê de ye.

Tundiya li dijî jinan heta piştî veqetînê jî berdewam dike. Gelek kuştinên namûsê ji hêla hevjînên berê ve têne kirin. Wekî din, jin dema ku serlêdana veqetînê dikin da ku bikaribin mafên xwe yên bingehîn, di nav de welayeta zarokên xwe bi dest bixin, salên dirêj li dadgehê derbas dikin. Lê belê di pir rewşan de, welayeta zarok tê dayîn bav û tenê di rewşên taybetî de û heke bav nikaribe lênêrîna zarok bike, welayetê didin dayîkê.

Di hefteyên dawî de, planeke nû ya veqetîn û mehrê hatiye nîqaşkirin. Ev plan, destnîşan dike ku dadwer dikarin li şûna girtîgehê ji bo mehkûmên darayî, di nav de deyndarên mehrê, pergalên çavdêriya elektronîkî bikar bînin. Her çiqas rakirina zindanê wekî nêzîkatiyek mirovî û li gorî polîtîkayên kêmkirina nifûsa girtiyên darayî be jî, çalakvanên mafên jinan bawer dikin ku plana nû dê bi rastî piştgiriya darayî û yasayî ya jinan di zewacê de qels bike û rakirina garantiya cezayî ya mehrê bêyî alternatîfek piştgirî, dikare jinan di şert û mercên aborî û yasayî yên newekhev de bicih bike.

Êrîşên asîdê, sinetkirina zayendî ya jinan (FGM), tundiya devkî, psîkolojîk, hestyarî û pirjinî di nav celebên tundiyê de ne ku berdewam dikin. Lê îstatîstîkên fermî yên li ser vê mijarê nayên weşandin û agahî jî pir kêm in.

Stratejiyên ji bo têkoşîna li dijî tundiyê

Di salên dawî de, çalakvanên mafên jinan hewl dane ku jinan bi lidarxistina atolyeyên perwerdehiyê û çalakiyên sivîl li ser her cûre tundiyê perwerde bikin. Hêzdarkirina aborî ya jinan û hewldanên ji bo afirandina bazarek kar û serxwebûna aborî ji bo jinan di nav mijarên ku di salên dawî de ji çalakvanên civaka sivîl bala xwe kişandine de ne. Ji ber ku pêwendiya aborî ya bi mêran re bûye sedema her cûre tundiya li dijî jinan û jin neçar in ku di têkilî û zewacên tund de bimînin. Lê belê, ev çalakvan bawer dikin ku perwerdekirina jinan bi tenê têr nake û heya ku avahiya hikûmetê û qanûnên wê wekî baviksalar bimînin, jin dê rastî her cûre tundiyê werin. Têkoşîna jinan tenê di warên civakî de berdewam nake. Niha jin rêberên sereke yên tevgerên xwepêşandanê li Îranê ne, li dijî tundî û cudakariyê şer dikin.