زنی که گره اختلافات قبیله‌ای را باز می‌کند؛ با مهر قانون، مهر صلح را تثبیت می‌کند
در جامعه‌ای که مردسالاری بر آن سایه افکنده و سنت‌های قبیله‌ای بر زندگی حکومت می‌کنند، حضور زنی در خط مقدم حل نزاع‌ها و میانجیگری در صلح، به‌ویژه در پرونده‌هایی چون قتل و خون‌خواهی، بسیار نادر است.
ابتسام اغفیر
بنغازی - در بنغازی لیبی، جایی که سنت‌های قبیله‌ای زندگی و مرگ را رقم می‌زنند و اختلافات نه در دادگاه‌ها بلکه در مجالس حل و فصل می‌شوند، زنی غیرمعمول ظاهر شد که به عرصه‌ای گام نهاد که دهه‌ها مردان آن را در انحصار خود داشتند: میانجیگری در حل نزاع‌های قبیله‌ای.
برای مشاور حقوقی امينه الحسين بن سليم، رشته حقوق تنها یک حرفه نبود، بلکه پلی شد برای ورود به پرونده‌های حساس مانند قتل عمد، دیه، طلاق و نفقه.
او با هوش یک محقق و تجربه یک مشاور، قدرت قانون و گرمای احساسات را تلفیق کرد تا در مجالس صلح، به‌عنوان زنی حاضر شود که درد را درک و مجالس مصالحه را با نگارش محضر آشتی و مهر شورا رسمی می‌کند. در این گفت‌وگو، امينه از جایگاه خود در مجلس اعيان و مشایخ بنغازی و حومه و تأثیرش در خاتمه برخی اختلافات قبیله‌ای پیچیده سخن می‌گوید.
جایگاه زن کم‌کم در حال تغییر است
امينه تأکید می‌کند که او به‌عنوان مشاور حقوقی در مجلس اعيان و مشایخ بنغازی و اطراف آن فعالیت می‌کند. در این نقش، نکات قانونی را به صورت محضر رسمی جلسات اضافه می‌کند، حتی در پرونده‌های حل نزاع بین قبایل، به‌خصوص در موارد قتل و دیه، و با همکاری مشایخ و اعيان توانسته پیشرفت قابل‌توجهی در این زمینه داشته باشد.
او اذعان می‌کند که هنوز فرهنگ جامعه مردسالار است و عرف اجتماعی نقش غالب را ایفا می‌کند، اما تدریجاً جایگاه زن در حال تغییر است، به‌ویژه وقتی توانمندی‌هایش ثابت می‌شود و خودش یک نقطه ورود مستقل پیدا می‌کند، نمونه‌اش گفت‌وگو مستقیم با مادران قربانیانی که اغلب حاضر به مصالحه یا گذشت نیستند.
در مورد پرونده‌های قتل عمد، او توضیح می‌دهد که درد این موارد بسیار شدیدتر است و غالب مادران و همسران حاضر به گذشت نیستند، اما وی امیدش را برای کاهش تنش از دست نمی‌دهد و پیشنهاد گزینه‌هایی را مطرح می‌کند که کرامت همه را حفظ کند.
صلح زیر سقف قانون
به‌عنوان حقوق‌دان، امينه سند صلح را تنظیم و پس از مهر هر شيخ، آن را رسمی و قانونی می‌سازد، چرا که برای هر شيخ مهر مخصوصی وجود دارد و این اسناد حتی در مراجع قضایی قابل استناد هستند. این نوع مستندسازی در بسیاری از موارد مانع از نیاز به قرارداد رسمی یا فرآیندهای طولانی قضایی می‌شود، چرا که تمامی جزئیات جلسه، از مبلغ دیه تا شرکت‌کنندگان و مفاد رسمی گذشت، ذکر شده‌اند.
او معتقد است که عرف همچنان نقش تعیین‌کننده دارد و می‌تواند جایگزین موفق و پذیرفته‌شده‌ای برای حل اختلافات باشد، به‌خصوص در جامعه‌ای قبیله‌ای مانند لیبی که در آن مناسبات اجتماعی قوی‌تر از قوانین مکتوب است. از این رو، کار او در عین قانونی بودن، با بافت عرفی نیز همراه است و این باعث دوچندان شدن اعتبار آن می‌شود.
نقش کلیدی در تصمیم‌گیری
او با افتخار جایگاه خود را در شورا توصیف می‌کند، اگرچه تعداد زنان اندک است، اما او تبدیل به طرف مهمی در هر جدالی شده و تقریباً در تمام پرونده‌ها برای مشورت به او مراجعه می‌شود، حتی در پرونده‌های مرتبط با حق عمومی. او نمونه‌ای را ذکر می‌کند و می‌گوید: «در پرونده‌های قتل عمد، حتی اگر گذشت خانواده مقتول حاصل شود، مجرم آزاد نمی‌شود؛ اما ما پرونده را از زاویه‌های قانونی و عرفی بررسی می‌کنیم و برای حل نزاع تلاش می‌کنیم تا حق عمومی مسیر خود را طی کند.»
نمونه‌های الهام‌بخش
امينه اشاره می‌کند که زنان در این عرصه با چالش‌های اجتماعی زیادی روبرو هستند، اما در شهرهایی مانند بنغازی، فضای بازتر و حمایت اجتماعی باعث ورود زنان به چنین پرونده‌هایی می‌شود. او نمونه‌ای الهام‌بخش از جنوب لیبی به نام سومه التارقی را یادآوری می‌کند که توانست صلحی برقرار کند بین قبایل طوارق و تبو؛ نمونه‌ای واقعی از نقش زنان در ساختن صلح.
مداخلات امينه تنها محدود به پرونده‌های قتل نیست، بلکه شامل مشکلات طلاق و نفقه نیز می‌شود. او می‌گوید: «زنان زیادی حکم قضایی برای دریافت نفقه دارند، اما به خاطر ضعف اجرایی، به ما مراجعه می‌کنند. ما با قبیله همسر تماس می‌گیریم تا فشار اجتماعی بیاورد؛ گاهی این فشار اجتماعی مؤثرتر از هر اقدام قانونی است.»
یکی از دلایل موفقیت او این است که در این زمینه به زنان نزدیک‌تر است تا مردان: «مرد نمی‌تواند وارد خانه زن شود و درخواست گذشت کند، اما من—چون زن هستم—بدون مانع وارد می‌شوم، داستانش را گوش می‌دهم و حرفی می‌زنم که روحش را لمس می‌کند.»
توصیه به زنان علاقمند
در پایان، امينه نصیحتی به زنان علاقمند به فعالیت در این حوزه دارد: «ضروری است که آموزش حقوقی داشته باشند، چون این به آنها اعتبار می‌دهد و نوشتن محاضر و رسمی‌کردن توافق‌ها را آسان‌تر می‌کند. اما اگر کسی زمینه حقوقی ندارد، می‌تواند در بخش آگاهی‌بخشی فعالیت کند، به‌خصوص اگر سوابق رسانه‌ای داشته باشد.»
این کار با وجود تمام چالش‌ها برای امینه تجربه غنی و موفقی در محیط اجتماعی‌اش بوده و هرچند جامعه هنوز در برخی جزئیات محافظه‌کار و مردسالار است، اما زن لیبیایی توانسته کنار مردان گام بردارد و در حوزه حساسی چون حل نزاع‌های قبیله‌ای صدای عقل و احساس باشد.