مرزهای بسته؛ ایران شریک سرکوب آموزشی زنان افغانستان
با تداوم ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان، تعلیق عامدانه ویزای تحصیلی از سوی جمهوری‌اسلامی، ایران را به شریک خاموش سرکوب آموزشی طالبان بدل کرده است.
روناک شهبازی
تهران- در افغانستان، وضعیت تحصیل زنان و دختران پس از بازگشت طالبان در سال ۲۰۲۱ به‌شدت وخیم و نگران‌کننده است. طالبان دختران بالای ۱۲ سال را از حضور در مدارس متوسطه منع کرده و دانشگاه‌ها را بر روی زنان بست. هم‌اکنون افغانستان تنها کشوری در جهان است که دختران پس از کلاس ششم از ادامه تحصیل محروم می‌شوند. با این حال برای بسیاری از این زنان، مدارس و دانشگاه‌های تهران امیدی برای مبارزه با چنین ستمی بوده است. امیدی که نه تنها برای متولدین افغانستان بلکه برای آن‌ها که در ایران نیز متولد شده‌اند اخیراً رو به نابودی گذاشته است.
موانع ابتدایی تحصیل؛ از افغان‌ستیزی تا سیاست‌های غیر انسانی
برای مردمان افغانستانی، مشکلات تحصیل در ایران کم نبوده است. بسیاری که از همان کودکی به ایران آمده‌اند در مدارس حاشیه‌ی شهر و با شرایط سخت به تحصیل خود ادامه داده‌اند و برخی دیگر نیز به دلیل سیاست‌های ناکارامد مهاجرپذیری در ایران، از تحصیل محروم و به نیروی کار تبدیل شده‌اند. به گفته‌ی فرشته محمدی، یکی از زنان افغانستانی ساکن تهران، میزان ترک تحصیل و راه نیافتن به دانشگاه برای آن‌ها بسیار بالا بوده است. وی می‌گوید: «نبود مدارک اقامتی و شرایط دشوار تطبیق مدارک، به شکل رسمی بر محرومیت تحصیلی افزوده است. مواردی چون فقر و ازدواج زود هنگام نیز مانع تحصیل بسیاری از زنان مهاجر بوده است. همچنین آزار و نژاد پرستی در مدارس بارها سبب شده است کودکان از مدرسه بیزار شوند.»
دانشگاه‌ها؛ آمار و موانع دانشجویان افغانستانی
براساس آمار رسمی، بیش از ۴۰٬۰۰۰ دانشجوی افغانستانی در دانشگاه‌های ایران تحصیل می‌کنند. این دانشجویان در تمام دانشگاه‌ها باید شهریه کامل پرداخت کنند و به عنوان دانشجوی بین‌الملل تحصیل می‌کنند. در برخی دانشگاه‌ها مانند تهران، شهریه‌ی ترمی برای دانشجویان افغان به بیش از ۸۰ میلیون تومان می‌رسد. این مبالغ برای آن‌ها نه به نرخ ریال، بلکه با دلار روز محاسبه می‌شود. شکیبا اکبری، دانشجوی پیشین علوم پزشکی، می‌گوید: «دانشجویان با کمک‌هزینه‌های محدود یا حمایت خانواده‌هایشان، به سختی تحصیل را ادامه می‌دهند. آن‌ها باید مجوز اقامت تحصیلی بگیرند؛ روندی که با بروکراسی سنگین و گاه برخوردهای تحقیرآمیز همراه است. بعضی از دانشگاه‌ها به‌طور رسمی از پذیرش دانشجوی افغانستانی در رشته‌های خاص سر باز زده‌اند. همچنین بسیاری از دسترسی به خوابگاه، کتابخانه یا امکانات رفاهی دانشگاه محروم شده‌اند.»
زمزمه‌های عدم صدور ویزای تحصیلی
پس از جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل، وضعیت مهاجران افغانستانی، به‌ویژه دانشجویان، به‌شدت بحرانی شد. دولت ایران موج تازه‌ای از اخراج گسترده را آغاز کرده بود اما طی هفته‌های پس از جنگ صد‌ها هزار نفر دیگر به‌صورت اجباری به افغانستان بازگردانده شدند؛ این در حالی بود که بسیاری از آن‌ها اقامت قانونی یا در حال تمدید داشتند. دانشجویان افغان نیز از این بحران بی‌نصیب نماندند؛ بسیاری موفق به تمدید ویزای تحصیلی نشدند و به‌دلیل لغو اقامت یا تعلیق مجوزهای ثبت‌نام، از دانشگاه‌ها بازماندند . به گفته‌ی یک منبع موثق در دانشگاه تهران، واحدهای بین‌الملل دستور تعلیق و عدم صدور ویزای دانشجویی را دریافت نموده‌اند. این منبع با نام مستعار هانا عارفی در این باره گفت: «دانشجویان بین‌الملل با شروع جنگ بدون مجوز و بصورت ضروری از ایران خارج شدند اما برخلاف سایرین، دانشجویان افغانستانی دیگر اجازه و دستورالعملی مبنی بر بازگشت دریافت نکرده‌اند و بسیاری به افغانستان باز گردانده شده‌اند. فعلا تایید هرگونه ویزایی برای آنان متوقف شده است و امکان دارد این روند همینطور بماند.» راحله.ص یکی از این دانشجویان که به افغانستان بازگشته نیز در تایید این موضوع می‌گوید: «بارها به دانشگاه ایمیل زده‌ام اما هربار می‌گویند فعلا امکان صدور ویزا وجود ندارد.»
همکاری در جنایت و سرکوب علیه زنان
در شرایطی که طالبان تحصیل زنان را در افغانستان ممنوع کرده، جمهوری اسلامی ایران نیز عامدانه مسیر آموزش آن‌ها را در خارج از کشورشان مسدود نموده است. سرگل فخاری، فعال حقوق زنان، همچون بسیاری، این عمل را نقض آشکار حقوق بشر و همدستی در سرکوب زنان می‌داند و می‌گوید: «در شرایطی که جامعه‌ی افغانستان تلاش می‌کند راه‌های تحصیل زنان افغان در خارج از افغانستان را زنده نگه دارد، جمهوری اسلامی ایران نه تنها از ارائه‌ی کمک خودداری می‌کند، بلکه فعالانه مسیرهای ممکن را مسدود می‌سازد. تداوم این سیاست، ایران را نه در موضع بی‌طرف یا منفعل، بلکه در جایگاه یک شریک موثر در پروژه‌ی سرکوب زنان افغانستانی قرار می‌دهد.»