دعوت برای «بازگشت زنان به خانه» خشم زنان مراکش را برانگیخت
اظهار نظر یکی از چهره‌های سیاسی برجسته که از زنان مراکشی خواست در خانه بمانند موجی از انتقادها را در پی داشت. این سخن در حالی مطرح شد که بسیاری آن را یک بازگشت جدی به عقب در دستاوردهای زنان قلمداد کردند.
حنان حارت
مراکش – در برهه‌ای که بحث‌ها درباره مرزهای برابری در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا شدت یافته است، در مواجهه با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی که نقش‌های سنتی زنانه را بازتولید می‌کنند، فعالان زن بر اهمیت حفظ دستاوردهایی تأکید می‌کنند که به دشواری به‌دست آمده و هر گونه زبانی را که جایگاه زنان در فضای عمومی را تضعیف می‌کند، رد می‌کنند.
در مراکش، سخن تازه‌ای از عبد الإله بن‌کیران، رئیس سابق دولت که با مواضع محافظه‌کارانه‌اش شناخته می‌شود، واکنش برانگیز شد. وی از زنان خواست «به خانه‌های خود بازگردند»، و مطرح کرد که «کار کردن آن‌ها با طبیعت وجودی‌شان سازگار نیست». این اظهارات از سوی فعالان زن به‌عنوان گفتاری واپس‌گرایانه تلقی شد که دستاوردهای زنان را به خطر انداخته و زمینه را برای تشدید حاشیه‌نشینی و طرد فراهم می‌آورد، آن هم در دورانی که آن‌ها هنوز با دشواری‌های ساختاری در دستیابی به توانمندسازی و عدالت روبه‌رو هستند.
اگرچه بن‌کیران تلاش کرد سخنانش را با مسائل اقتصادی و اجتماعی توجیه کند، این اظهار نظر بار دیگر پرسش نگران‌کننده‌ای را مطرح کرد، آیا گفتمان پدرسالارانه زیر پوشش «حفظ خانواده» و «حمایت از زنان» بازتولید می‌شود؟
فشار بر زنان با عناوین گوناگون
در این راستا، جمعیت چالش برای برابری و شهروندی در بیانیه‌ای اعلام کرد که چنین سخنانی را نمی‌توان جدای از بستر منطقه‌ای گسترده‌تر خواند، جایی که تلاش‌ها برای فشار بر حقوق زنان به‌واسطه عناوین فرهنگی، دینی یا حتی اقتصادی افزایش یافته است.
جمعیت چالش برای برابری و شهروندی این را نشانه‌ای از بازگشت سیاسی و اخلاقی خواند و از اهمیت پایبندی به ضوابط قانون اساسی و معاهدات بین‌المللی که مراکش به آن‌ها پیوسته؛ از جمله کنوانسیون رفع تمام اشکال تبعیض علیه زنان (سیداو) حمایت کرد.
«توانمندسازی زنان تجمل نیست، ضرورت است»
در این زمینه، سمیرا لبیض، فعال جامعه‌مدنی در حوزه توانمندسازی و حمایت روانی زنان، می‌گوید: «باید زنان را حمایت کرد، تشویق‌شان کرد که به خود متکی باشند.» او هشدار می‌دهد که: «گفتمان‌هایی که جایگاه طبیعی زن را خانه معرفی می‌کنند، می‌توانند بسیاری را از آموزش، کار و رشد شخصی منصرف کنند. ما در میدان با زنان کار می‌کنیم و خوب می‌دانیم پیامدهای روانی و اجتماعی این ایده‌ها چیست.»
او تأکید می‌کند که: «به‌عنوان جامعه مدنی، به زنان می‌آموزیم ارزش یادگیری، کار و استقلال اقتصادی را درک کنند، چرا که آن‌ها اهمیت این مسائل را تنها زمانی درک می‌کنند که آن را از دست بدهند. وجه اصلی کار ما بازگرداندن اعتماد به نفس به زنان و به‌رسمیت شناختنِ آن‌ها به‌عنوان شریک واقعی در توسعه کشور است.»
واضح است که در حالی که زنان اهمیت نقش‌های خانوادگی را انکار نمی‌کنند، بحث دیگر درباره «محل بودن زن» نیست، بلکه درباره آزادی انتخاب او و رفع موانعی مادی و تفکرات اجتماعی سنتی است که مانع مشارکت واقعی در توسعه می‌شوند.
سمیرا لبید شفاف می‌گوید: «توانمندسازی زنان تجمل نیست، بلکه ضرورت است تا آن‌ها تنها اسیر خانه نباشند. با اینکه این مسئولیت در تربیت نسل‌ها مهم است، لازم است اعتقاد داشته باشیم که زنان حق یادگیری، کار و مشارکت دارند و باید به‌عنوان انسان کامل دیده شوند.»
با اینکه سخنان بن‌کیران با موجی گسترده از انتقاد مواجه شد، این گفته‌ها نقصان برخی از دستاورد حقوقی زنان مراکشی را به‌ویژه در غیاب سیاست برمبنای برابری جنسیتی و نقش اندک زنان در مناصب تصمیم‌گیری نشان می‌دهند.
به نظر نمی‌رسد این بحث از گفت‌گوهای گسترده‌تر منطقه‌ای جدا باشد بحثی که در آن پرسش‌های بنیادینی درباره جایگاه زنان در شرایط رشد پوپولیسم، عقب‌نشینی گفتمان مدرن و تسلط الگوهای فرهنگی محافظه‌کار مطرح می‌شود. در این چارچوب، تقویت مشارکت زنان در عرصه عمومی، مسئله‌ای فراتر از برابری ظاهری؛ مسئله‌ای مرتبط با آینده‌ای عادلانه‌تر برای همه است.