شبنم رحیم‌زاده

بوکان- در دورانی که آزادی زنان به شکل امروزی به اسارت نرفته بود، مراقبت و تولید، بخشی از مسئولیت آنان در جوامع انسانی بود. این زنان بودند که پایه‌های زراعت و کشاورزی را بنا نهادند و همزمان از زمین نیز محافظت می‌کردند.

با شکل‌گیری مردسالاری، دستاوردهای زنانه از حوزه‌ی مراقبتی آنان خارج شد و تا به امروز که شاهد بحران‌های زیست‌محیطی و اقلیمی هستیم این روند ادامه یافته است. با گذشت زمان، زنان راه خود را به سمت استقلال مالی گشودند و حالا بخشی از امید جهان برای نجات زمین و کشاورزی با دانشی زنانه هستند.

در روژهلات کوردستان نیز با وجود مشکلات فراوان زیست محیطی به ویژه در بخش کشاورزی که با بی‌تدبیری حکومت و مسئولان همسو گشته است، آن‌ها با ایجاد نوآوری و بهره‌گیری از روش‌های نوین کشاورزی در حال رقم زدن تغییرات مهمی هستند. تغییراتی که با وجود موانع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... توسط زنان شکل می‌گیرد.

 

از مشارکت‌های نامرئی تا بازگشت به عرصه‌ی تولید

بر اساس آمار، زنان ساکن روستاها کانون تولید ۱۲۵ میلیون تن محصول کشاورزی در ایران هستند و گفته می‌شود میزان مشارکت آن‌ها در بخش تولید کشاورزی ۱۲ درصد است. در استان اورمیه در مجموع ۲۳۶ هزار و ۱۹۲ بهره بردار کشاورزی در حوزه‌های مختلف در سال جاری سرشماری شده است که از این تعداد  ۹۵ درصد از بهره برداران کشاورزی ‏ در استان مرد و بقیه از زنان ‏هستند. آماری که به گفته‌ی مریم فخری‌پور، تسهیلگر و مهندس کشاورزی، میزان مشارکت زنان را در این عرصه به خوبی نشان نمی‌دهد زیرا زنان در بسیاری از موارد در خانواده در کنار مردان مشغول به کشاورزی هستند اما نامی از آن‌ها برده نمی‌شود. مریم فخری‌پوری در این باره می‌گوید: «اکثر باغات و زمین‌های کشاورزی به نام مردان است و کشاورزی همچون شغلی مردانه جلوه داده می‌شود با این حال زنان از خرید ملک تا مراحل کاشت و برداشت نقش دارند ولی دستاورد و عنوان کار به مرد تعلق می‌گیرد. در روستاها اغلب این امر بیشتر به شکل کار خانوادگی دیده می‌شود اما واقعیت این است که زنان را از داشتن ملک و کار به عنوان بهره‌بردار منع می‌کنند و ورودشان به بازار فروش نیز سخت‌تر است. با این حال حتی مشارکت زنان به عنوان کارگران فصلی نیز بیشتر از آمار رسمی است.»

 

زنگ خطر نابودی زمین و مبارزات زنان

وجود تغییرات اقلیمی و طمع سیری‌ناپذیر غارتگران و صدرنشینان جوامع طبقاتی، جایگاه زن و محیط زیست را به خطر انداخته است. چنین عواملی به وی‍ژه پس از انقلاب «ژن،ژیان،آزادی» سبب شده است زنان نسبت به حقوق خود و چگونگی یک حیات آزاد آگاه‌تر شوند بطوریکه زنان زیادی در کنار مبارزه برای پس‌گیری زمین‌های موروثی خود در تلاش هستند نوع کشت، آبیاری و عرضه را تغییر دهند. موضوعی که با بحران آب و خشکی دریاچه‌ی اورمیه هم اهمیت بیشتری در منطقه یافته است اما بر اساس گزارشات میدانی مردان کشاورز، کمتر راضی به تغییر در محصول و روش‌های کشاورزی خود شده‌اند.

شلیر عنبری، کشاورز زن که به تازگی در یکی از روستاهای بوکان موفق به بازپس‌گیری بخشی از زمین‌های خانوادگی شده است نمونه‌ای از این زنان است. شلیر ضمن تأکید بر تسلیم ناپذیری و امید به آینده، در مورد تغییرات ایجاد شده در باغ خود می‌گوید: «بحران آب در منطقه وجود دارد اما سعی کردم با دریافت وام و تغییر سبک آبیاری به آبیاری قطره‌ای و استفاده از کودهای بهتر در این عرصه تغییر ایجاد کنم و از دانش مهندسان کشاورزی زن بسیار کمک گرفتم. بر این باورم که باید هم مواظب زمین باشیم و هم ثمره‌ای که برداشت می‌کنیم. زیرا مستقیما بر سلامت جامعه اثر می‌گذارد.»

 

تغییر محصولات و دگرگونی بازارهای فروش

طی چند دهه گذشته، با تشویق سیاست‌های حکومتی، بخش قابل توجهی از باغات استان به کشت محصولاتی با نیاز آبی بالا تغییر یافته است. با این حال، محصولاتی مانند چغندر قند نه تنها صرفه اقتصادی چندانی ندارند، بلکه در دوره‌های بحران نیز کارایی لازم را ندارند. در مقابل، برخی کشاورزان نوآور به سمت کشت گلخانه‌ای و تولید محصولات ضروری‌تر روی آورده‌اند؛ بخش بزرگی از این کشاورزان را زنان تشکیل می‌دهند.

قارچ‌های گلخانه‌ای، سبزیجات بومی و سازگار با اقلیم، و زعفران از جمله محصولاتی هستند که این روزها در شهرهایی مانند نقده، اورمیه، بوکان، سردشت، شنو و مهاباد توسط زنان تولید می‌شود.

روژین. ف که در زمینه پرورش زعفران فعالیت دارد، بازار این محصول را مطلوب و روژهلات را برای کشت آن بسیار مناسب می‌داند. او می‌گوید: «پس از گذراندن دوره آموزشی، در فضایی کوچک کار پرورش زعفران را آغاز کردم. در شرایط بحرانی، این محصول می‌تواند جایگزینی اقتصادی برای کشت‌های آب‌بر باشد. زعفران ما نسبت به بسیاری نقاط ایران کیفیت بالاتری دارد و با قیمت بیشتری به فروش می‌رسد.»

کژین حربی نیز که در حوزه پرورش قارچ و سبزیجات فعالیت می‌کند، این حوزه را سودمند اما نیازمند بازار فروش قوی‌تر می‌داند. او می‌گوید: «در برخی ماه‌های سال بازار فروش ضعیف است، اما این محصولات همواره مورد استفاده قرار می‌گیرند و در زمان‌هایی مانند جنگ، تأمین آن‌ها اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. داشتن یک باغچه یا گلخانه این امکان را برای ما فراهم کرده است.»

 

زنان به مثابه‌ی حافظان زندگی

هم اکنون زنان زیادی در کشاورزی و تأمین غذای منطقه نقش فعالی دارند. آنان در کنار کشاورزی در پروژه‌های حفظ محیط زیست همچون جایگزین کردن صنایع دستی به جای کشاورزی در مناطق حساس، کاشت درختان بلوط در زاگرس و گسترش کشت گلخانه‌ای نقش چشم‌گیری دارند. این نقش با بازگشت بیشتر آنان به این عرصه می‌تواند امنیت غذایی چشم‌گیرتری به دنبال داشته باشد.