مالفا محمد

مرکز خبر - حقوق زنان با فتوحات اسلامی از عصری به عصر دیگر متفاوت بود، در زمان امویان حقوقی به آنان اعطا شد، اما در دوران عباسیان که با نفوذ زنان مشخص می‌شد، نقش برجسته‌ای ایفا کردند. اما تاریخ ایرانی یا مورخانی که به بررسی تاریخ کشور و شرایط زنان پرداخته‌اند تا قرن نوزدهم از چهره‌های زنانه در ایران پس از اسلام، به  جز به ندرت یادی نکرده‌اند.

زنان در دوره امویان

اسلام به زن ایرانی که از فتوحات اسلامی و قوانین آن در دوران خلافت اموی که حاکمیت قرآن و سنت حاکم بود، از نظر حقوق، اموال، حضور اجتماعی و تکالیف، بیش از همه متاثر شده بود، عطا کرد. حقوقی که به طور کلی برای زنان در تمام مناطق فتح شده و توسعه یافته اعطا می‌کرد.

زنان خلفای اموی در ایران نقش‌های متفاوتی در عرصه‌ی سیاسی ایفا می‌کردند، هیچ منعی برای اختلاط بین دو جنس وجود نداشت، زیرا زنان به دلیل شهامت ملاقات و گفت‌وگو با مردان در فرهنگ، ادب و هنر متمایز بودند. انتقاد و تبعیض میان آن‌ها موضوع گفتمان آن‌ها بود و بیشترین تأثیر را در تشویق علم داشتند و آدابی که در آن دوره ظاهر شد.

از نظر اقتصادی، زنان غیر مسلمان از پرداخت جزیه معاف هستند و اگر زنی مالک زمین خراج باشد، فقط بهای خراج را می‌پردازد.

در مورد زندگی اجتماعی، آداب و سنن مفاهیم بسیاری را تقویت کرده است، از جمله پیوند ناموس به زن، کاهش حق ارث به بهانه‌ی عدم اجبار به کار و بسیاری دیگر، همان‌طور که اسلام طلاق و ازدواج را در کشو محدود کرده است..

بسیاری از زنان به اسارت در آمدند، از جمله دختران آخرین طایفه‌ی ساسانی، یزدگرد سوم، «شهربانو شاه، کیهان بانو، شاهیناز بانو». علی بن ابی طالب (661-599) فرمان داد که سه شاهزاده خانم با مسلمانان ازدواج کنند، بنابراین شاهزاده شهربانو ازدواج کرد که نامش به معنای ملکه‌ی زنان و ملقب به «سلافه» از حسین بن علی بن ابی طالب (626-680) است و پسرش علی السجاد ملقب به «زین العابدین» را به دنیا آورد. اما در سال 658 هجری قمری هنگام زایمان درگذشت و در مقبره‌ی «بی بی شهربانو» واقع در شهر تهران به خاک سپرده شد.

در حالی که خواهرش کیهان بانو با محمد بن ابی بکر صدیق (631-658) ازدواج کرد و قاسم بن محمد بن ابی بکر را به دنیا آورد، در حالی که شاهزاده شهیناز بانو با عبدالله بن عمر بن الخطاب (610-693) ازدواج کرد و سالم بن عبدالله بن عمر را به دنیا آورد.

بیشتر مورخانی که به فتح ایران اسلامی و سرنوشت خاندان ساسانی پرداخته‌اند، از ازدواج حسین بن علی با شاهزاده ایرانی شهربانو شاه سخنی به میان نیاورده‌اند و از جمله کسانی که در ماجرای ازدواج آن‌ها تردید دارند، محقق محمد بن سعد البغدادی (854-784)، نویسنده‌ی فارسی، محمد بن قتیبه الدینوری، عالم دینی، متفکر و نویسنده‌ی شیعه‌ی ایرانی مرتضی مطهری، مورخ و دانشمند زبان و ادبیات، جعفر شهیدی هستند.

همچنین پسران کنیز هرگز اجازه نداشتند خلیفه شوند و بر این اساس تنها پسران زنان آزاد توانستند به قدرت برسند.

خاندان اموی لباسی را که تمام بدن را می‌پوشاند بر زنان مسلمان و زنان دیگر ادیان مانند مسیحیان و یهودیان تحمیل کردند، با وجود این زنان می‌توانستند با مردان بنشینند و در ضیافت‌ها شعر بخوانند.

زنان بادیه‌نشین آن آزادی اجتماعی را که همسالانشان در قصرها به آن دست می‌یافتند، نداشتند و فرصت بیان مستقیم زندگی و خود را نداشتند. تحمیل کنترل‌های اجتماعی و ارزش‌های اخلاقی که باعث می‌شود حول آموزه‌های خانواده و قبیله بچرخند.

خلافت عباسی ... عصر کنیزان و کنیزان

دوره‌ی اول عباسی (750-847) با نقشی که زنان ایرانی ایفا کردند و به آن‌ها حق کار در زمینه‌های مختلف، به ویژه در عرصه‌ی سیاسی را می‌داد، مشخص می‌شد.

بسیاری از کنیزان کاخ‌های خلفای عباسی پس از رهایی توانستند از نردبان اجتماعی بالا بروند که برخی از آن‌ها خلیفه شدند و اختیاراتی به آن‌ها داده شد که قبلاً شناخته شده نبودند، از جمله کنیز ایرانی « مراجل» مادر خلیفه عبدالله مأمون (786-833) که چند روز بعد از به دنیا آمدن پسرش به تب نفاس مبتلا شد و درگذشت.

کنیزان صرفاً اجسامی نبودند که خرید و فروش می‌شدند، بلکه در فرهنگ‌های مختلف خود یکی از خراج‌داران چندفرهنگی و قومیتی بودند که مشخصه‌ی دولت عباسی بود. آن‌ها در زندگی عمومی در مشاغل مربوط به زنان مانند لباس کار و قابله کار می‌کردند. و همچنین در ریسندگی و خیاطی و حجامت زنان مشغول به کار شدند. در حالی که کسانی که فرهنگ بزرگتری داشتند به خط و کتابت می‌پرداختند و بیشتر آن‌ها از کنیزان بودند.

در آن زمان تعدد زوجات مورد تشویق قرار نمی‌گرفت، زنانی که شوهر خود را از دست داده و دوباره ازدواج کرده بودند بر خلاف مردان توسط جامعه طرد می‌شدند و همچنین توسط فرزندان‌شان مورد تمسخر قرار می‌گرفتند.

زنان در عرصه‌های شعر و نثر تأثیر برجسته‌ای داشتند که نشان‌دهنده‌ی مشارکت زنان در فعالیت‌های فکری است و واکنش فرهنگی آن‌ها، چه در سطح زنان آزاد و چه در سطح کنیز، به چالش کشیدن کلیشه‌های عمومی که در ذهن جوامع گروهی از زنان در شعر گفتن با موضوعات مختلف از جمله دنانیر که ملقب به «البرمکیه»، کنیز شاعر عباسی محمد بن کناسه، که خواننده و شاعری با تحصیلات عالی بود، سرآمد بودند.

دنانیر یکی از نخستین هنرمندان زن زمان خود به شمار می‌رفت و تا زمانی که به یکی از خوانندگان مشهور تبدیل شد، تحت تعلیم ابراهیم الموصلی (742-804) و پسرش اسحاق و ابن جامع بود و کتابی در مورد ترانه‌ ها به نام « مجرد الأغانی» نوشت. این کتاب به قدری شهرت داشت که بسیاری از چهره‌های برجسته‌ی موسیقی و خوانندگی آن را مرجع خود قرار دادند، اما دیدگاه عمومی نسبت به حقارت زنان تغییری نکرده است، چرا که میبینیم بزرگترین شاعران پارسی‌گو مانند ابوالقاسم فردوسی و سعدی شیرازی شخصیت زن را در اشعار خود تحقیر می‌کنند تا زنان در ایران نیز مانند سایر اقوام موضوع معاشقه باقی بمانند که این شعر در دیوان حافظ شیرازی به اوج خود رسیده است.

همچنین گزارش شده است که برخی از زنان در جنگ‌ها شرکت کردند، از جمله شاعر الفارعه الشیبانی، لیله بنت طریف بن السالت تغلبیه الشیبانی، که از قبیله‌ی فوارس در جزیره فرات است. او خواهر الولید بنطرف الشیبانی است که پس از آن که فهمید برادرش در سال 815 میلادی درگذشته لباس جنگ را پوشید و  به لشکر یزید بن مزید حمله کرد.

دولت دوم عباسی (847-1055) به نقش بزرگ زنان به ویژه در عرصه‌ی سیاسی شهرت داشت. آن‌ها قدرت گسترده‌ای برای تصمیم‌گیری سیاسی داشتند. در حالی که زنانی که در بیابان زندگی می‌کردند، با وجود همه‌ی حقوقی که زنان شهر داشتند، از حقوق یکسانی برخوردار نبودند، این زنان تنها از تعداد کمی از این حقوق برخوردار بودند. در حالی که نقش همه‌ی زنان در عصر عباسی سوم (1055 - 1092) کاهش یافت. در نتیجه از دست دادن قدرت خلفا، ازدواج سیاسی گسترش یافت، زیرا شاهزاده خانم سکینه بنت بهاءالدوله با ابونصر فیروز بن عودالدوله آل بویه، خلیفه عباسی قادر بالله، حاکم دولت آل بویه در ایران و عراق، ازدواج کرد.

فردا: حق تحصیل اولین نیاز جنبش فمینیستی ایران است