مدیا روژهلاتی

بسیاری از نویسندگان ایرانی، خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی» را به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران می‌دانند. این خیزش با دگرگون کردن معادلات سیاسی کشور، افق تازه‌ای را برای اصلاحات گشود. با این حال، تغییرات ساختاری در حکومت و نهادهای اجرایی همچنان محدود و کُند پیش می‌رود. یکی از پیامدهای بارز این خیزش، نظامی‌شدن فضای سیاسی و رسانه‌ای، به‌ویژه در روژهلات، بوده است؛ فضایی که از سیاست تا اطلاع‌رسانی تحت تأثیر کنترل و سرکوب قرار گرفته است.

شعار «ژن، ژیان، آزادی» که ریشه در جنبش آزادی‌خواهانه زنان و خلق کورد دارد، در داخل ایران و فراتر از مرزهای آن، مورد توجه جریان‌های مرکزی قرار گرفته و به‌صورت انحصاری تبلیغ شده است. اما این انحصارگرایی، صدای ملیت‌های غیرفارس، به‌ویژه ملت کورد، را به حاشیه رانده است. به‌علاوه، نبود انسجام درون‌حزبی و فقدان یک پلتفرم رسانه‌ای قوی برای ترویج ایدئولوژی این جنبش، به چالشی جدی تبدیل شده و تحقق اهداف آن را با مانع روبه‌رو کرده است.

این گزارش که از اکتبر ۲۰۲۲ تا دوران ریاست‌جمهوری مسعود پژشکیان تنظیم شده، بر اساس گفت‌وگو با فعالان زن در حوزه رسانه در ایران و روژهلات تهیه شده است. این گزارش نه تنها وضعیت رسانه‌ها و فضای اطلاع‌رسانی را بررسی می‌کند، بلکه نقش کلیدی زنان در این تحولات را برجسته می‌سازد و بر اهمیت حضور آن‌ها در پیشبرد اهداف جنبش تأکید می‌کند.

 

خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی» و تأثیر آن بر رسانه‌ها

خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی» که نخست در روژهلات کوردستان شعله‌ور شد و سپس سراسر ایران را درنوردید، چالشی بی‌سابقه برای حکومت جمهوری اسلامی پدید آورد. این خیزش، با تکان دادن ارکان قدرت، حکومتی را که سال‌ها به سرکوب مخالفان عادت داشت، در برابر موجی تازه از مطالبات آزادی‌خواهانه قرار داد. اما حکومت در واکنش، به جای شنیدن صدای معترضان، سرکوب فیزیکی، محدودیت‌های اینترنتی، تهدید روزنامه‌نگاران و سانسور گسترده را در پیش گرفت و بدین ترتیب، موانع بزرگی برای اطلاع‌رسانی و بازتاب صدای این خیزش انقلابی در رسانه‌ها ایجاد کرد.

در پی این خیزش، حکومت جمهوری اسلامی با اجرای کمپینی سیستماتیک برای خاموش کردن صدای مخالفان، دست‌کم ۲۴ زن و بیش از ۶۲ روزنامه‌نگار را بازداشت کرد. این در حالی است که در مقایسه با سال ۲۰۰۹، که طی آن ۴۷ روزنامه‌نگار، از جمله ۴ زن، بازداشت شدند، شدت سرکوب رسانه‌ها در سال‌های اخیر به‌طرز چشمگیری افزایش یافته است. این آمار نشان می‌دهد که ایران به یکی از پیشگامان دستگیری روزنامه‌نگاران در جهان تبدیل شده و در کنار کشورهایی چون چین، میانمار، ترکیه و بلاروس، به‌عنوان یکی از رژیم‌های سرکوبگر رسانه‌ها شناخته می‌شود.

حکومت جمهوری اسلامی با کنترل شدید اخبار و سرکوب صدای روزنامه‌نگاران، تلاش کرده است تا هرگونه اعتراض و مخالفت را سرکوب کند و روایت مورد نظر خود را حول محور اسلام‌گرایی و ناسیونالیسم ایرانی به جامعه تحمیل نماید. این روایت‌سازی حکومتی، به‌ویژه در زمینه حقوق زنان، با هدف تثبیت مشروعیت نظام دنبال شده است. اما با وجود تمامی این محدودیت‌ها و سرکوب‌ها، روحیه مقاومت و مبارزه همچنان زنده است. خیزش «ژن، ژیان، آزادی» به‌ویژه در میان زنان کورد و مبارزان آزادی‌خواه، همچنان در برابر سرکوب‌ها ایستاده و نویدبخش تغییرات عمیق در آینده ایران است.

 

گسترش سرکوب روزنامه‌نگاران پس از اکتبر ۲۰۲۲

بر اساس گزارش‌هایی که از سوی کمیته حمایت از روزنامه‌نگاران (CPJ) تأیید شده‌اند، اقدامات سرکوبگرانه حکومت ایران پس از خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی»، به‌طور خاص علیه روزنامه‌نگاران کورد و رسانه‌های کوردی متمرکز شده است. در این مدت، حداقل ۹ روزنامه‌نگار زن کورد دستگیر شدند. در گزارش منتشر شده‌ای از سال ۲۰۲۳ در مورد وضعیت رسانه‌ها در ایران، ۲۲۶ مورد سرکوب رسانه‌ای ثبت شده است که شامل ۱۴۴ پرونده طولانی‌مدت علیه روزنامه‌نگاران، ۱۰۲ دستگیری و زندانی شدن، و ۴۲ مورد حمله به خبرنگاران برای محدود کردن آزادی بیان است. این داده‌ها نشان‌دهنده فشار و بازداشت فعالان رسانه‌ای در ایران است، به‌ویژه کسانی که توسط نهادهای اطلاعاتی ایران تحت پیگرد قرار گرفته‌اند و غالباً هیچگونه اطلاعاتی از وضعیت آنها در دسترس نیست.

تا پایان سال ۲۰۲۴، حداقل ۱۲ روزنامه‌نگار زن به دلیل فعالیت‌های رسانه‌ای خود دستگیر شده‌اند. از جملە ژینا مدرسی گرجی، روزنامه‌نگار کورد و فعال سیاسی از سنندج، پس از اعمال حکم ۲۱ سال حبس، به مدت دو سال به زندان منتقل شد.

این دستگیری‌های گسترده و مجازات‌های سنگین، همراه با تهدیدات، محدودیت‌های شغلی و شرایط دشوار وثیقه، نشان‌دهنده تلاش‌های مستمر حکومت ایران برای سرکوب مخالفان و خاموش کردن صدای معترضان است. هدف قرار دادن روزنامه‌نگاران زن نیز به‌عنوان بخشی از یک کمپین سیستماتیک برای خاموش کردن صدای زنان و تضعیف حرکت‌های آزادی‌خواهانه آنها به‌ویژه در رسانه‌ها مطرح می‌شود. این سرکوب‌ها و محدودیت‌های اعمال شده نشان‌دهنده اراده تهران برای جلوگیری از گسترش کانال‌های اطلاع‌رسانی آزاد است. در حال حاضر، صدای آزاد در رسانه‌های ایران به‌طور جدی تحت فشار است و عملاً نمی‌توان آن را در رسانه‌های داخلی شنید.

 

نقش نیروهای امنیتی در محدودیت رسانه‌ها

ساختار اطلاعاتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و وزارت اطلاعات، دو نهاد اصلی امنیتی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در رابطه با روزنامه‌نگاران و به‌ویژه زنان، نقش کلیدی در سرکوب رسانه‌ها و آزادی بیان ایفا می‌کنند. این نهادها روزنامه‌نگاران، به‌ویژه خبرنگاران زن، را به‌عنوان «جاسوسان غربی» یا «عوامل امنیتی ضد انقلاب» برچسب می‌زنند و با استفاده از این تهمت‌ها، اقدام به دستگیری، بازداشت و اذیت و آزار آنها می‌کنند. در این فرآیند، روزنامه‌نگاران کورد به‌ویژه هدف قرار می‌گیرند و متهم می‌شوند که با احزاب سیاسی کوردی یا سازمان‌های مخالف رژیم ارتباط دارند.

این سرکوب‌ها به‌ویژه در روژهلات کوردستان بیشتر محسوس است، جایی که نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی، به‌ویژه سپاه پاسداران، کنترل بیشتری بر فعالیت‌های رسانه‌ای دارند و با تهدیدات و دستگیری‌های گسترده تلاش می‌کنند تا صدای مخالفان را خاموش کنند. در بسیاری از موارد، روزنامه‌نگاران کورد به‌دلیل گزارش‌هایی که در مورد نقض حقوق بشر و سرکوب‌های سیاسی منتشر می‌کنند، هدف بازداشت‌ها و پیگردهای قضائی قرار می‌گیرند.

این فشارها و سرکوب‌ها باعث شده‌اند که بسیاری از روزنامه‌نگاران و فعالان رسانه‌ای مجبور به ترک کشور شوند و یا فعالیت‌های خود را به‌شکلی پنهانی و با ریسک‌های زیاد ادامه دهند. در واقع، نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی با استفاده از ابزارهای مختلف امنیتی و قضائی به‌طور سیستماتیک در تلاش هستند تا هرگونه صدای مخالف را در رسانه‌ها به‌ویژه در روژهلات کوردستان خاموش کنند.

 

حاشیه‌سازی هویت کوردی در رسانه‌ها

از سال ۲۰۲۲ به این سو، رسانه‌های ایران، چه وابسته به دولت و چه اپوزیسیون، تلاش دارند که مشارکت کوردها در جنبش «ژن، ژیان، آزادی» را کاهش دهند و این جنبش را به عنوان یک موضوع ایرانی با هویت فارسی معرفی کنند. این تلاش‌ها بخشی از یک استراتژی سیاسی برای کاهش تأثیر جنبش‌های کوردها در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور است.

از سوی دیگر، در سال ۲۰۲۴، سرکوب رسانه‌ای شدت بیشتری یافت. سازمان‌های بین‌المللی مانند «گزارشگران بدون مرز» ایران را در میان ۱۸۰ کشور در رتبه ۱۷۶ قرار دادند که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی آزادی مطبوعات در این کشور است. همچنین، در  سال ۲۰۲۲، بیش از ۱۴۰ روزنامه‌نگار، که نزدیک به ۷۰ نفر از آن‌ها زن بودند، بیانیه‌ای امضا کردند و اعتراض خود را نسبت به محدودیت‌های شدید علیه رسانه‌ها ابراز کردند. برخی از این محدودیت‌ها شامل ممنوعیت پوشش خبری حجاب، حضور کم‌رمق زنان در انتخابات و سرکوب رسانه‌ها بود.

تغییرات اساسی در وضعیت رسانه‌ای ایران به‌ویژه در این دوران مشخص می‌شود که با نتایج قابل توجهی همراه است:

- پشتیبانی از رسانه‌های خارجی: در حالی که رسانه‌های داخلی تحت فشار شدید هستند، مردم به منابع خبری خارجی روی آورده‌اند و به ویژه اخبار را از رسانه‌های برون‌مرزی دریافت می‌کنند.

- کاهش دسترسی به رسانه‌های داخلی: اینترنت و انتشار روزنامه‌ها و مجلات به شدت محدود شده‌اند و این باعث کاهش دسترسی مردم به اخبار معتبر می‌شود.

- رسانه‌های اجتماعی به عنوان منابع خبری:  پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و تلگرام، فیسبوک و ایکس به منابع اصلی اخبار تبدیل شده‌اند. این رسانه‌ها به‌ویژه برای زنان و فعالان اجتماعی تبدیل به ابزارهای اساسی برای انتشار اخبار و اطلاع‌رسانی شده‌اند.

- روزنامه‌نگاری مخفیانه: بسیاری از روزنامه‌نگاران زن کورد به‌صورت مخفیانه با استفاده از سایت‌های فارسی‌زبان و به‌منظور تأمین درآمد، همکاری می‌کنند.

- رشد رسانه‌های محلی: با وجود اینکه رسانه‌های محلی در تلگرام و اینستاگرام در کوردستان بیشتر شده‌اند، صدای زنان هنوز در این پلتفرم‌ها حاشیه‌ای باقی مانده است.

این روند نشان‌دهنده تلاش‌های مستمر برای حاشیه‌سازی رسانه‌های کورد و سرکوب صدای زنان در عرصه‌های مختلف است.

 

فعالیت رسانه‌ای زنان

فعالیت‌های رسانه‌ای زنان در روژهلات کوردستان، تحت فشار شدید حکومت جمهوری اسلامی قرار دارد. بااین‌حال، این زنان با وجود تمامی مشکلات و محدودیت‌ها، همچنان به تلاش‌های خود در زمینه اطلاع‌رسانی و بازتاب مسائل جوامع حاشیه‌ای ادامه می‌دهند. بسیاری از اخبار مرتبط با ایران و روژهلات از سوی این زنان، به‌ویژه از طریق رسانه‌های فارسی‌زبان، منتشر می‌شود و نقشی کلیدی در شکستن انحصار خبری رسانه‌های دولتی ایفا می‌کند.

روزنامه‌نگاران زن کورد در ایران با چالش‌های بی‌شماری مواجه هستند. این موانع، از سیاست‌های سرکوب‌گرانه جمهوری اسلامی و نظارت شدید بر فعالیت‌های کوردی گرفته تا محدودیت‌های ساختاری که تعداد این روزنامه‌نگاران را در روژهلات کوردستان به‌شدت کاهش داده، همگی مانع از ایجاد سازمان‌های مستقل رسانه‌ای شده‌اند. این فشارها باعث شده که صدای زنان منطقه، کمتر به‌صورت مستقیم شنیده شود و فعالیت‌های رسانه‌ای آنان، بیشتر به‌صورت مخفیانه یا از طریق رسانه‌های برون‌مرزی صورت گیرد.

بااین‌وجود، روحیه مقاومت و ایستادگی این زنان روزنامه‌نگار، نقش مهمی در شکستن فضای سکوت و رساندن صدای جوامع کوردی به جهان دارد. تلاش‌های آنان، هرچند تحت فشار و محدودیت‌های فراوان، همچنان امیدبخش و الهام‌بخش است.