شهلا احمدی

روانسر- حوضه‌های آبریز هر منطقه از نظر جغرافیایی و محیط‌زیستی اهمیتی ویژه دارند، زیرا ساختار اصلی بهره‌برداری از منابع آبی را شکل می‌دهند. در این میان، چاه‌های حفرشده در هر حوضه را می‌توان بازتابی از نحوه استفاده از آب‌های زیرزمینی آن دانست. در حوضه آبریز ماهیدشت از توابع کرماشان، طی چهار دهه گذشته تعداد چاه‌های حفرشده حدود ۲۳ برابر افزایش یافته است. این رشد بی‌رویه، مصرف آب‌های زیرزمینی را به‌شدت بالا برده و در نتیجه سطح آب در چاه‌ها کاهش یافته است، به‌گونه‌ای که اکنون بخش‌هایی از این منطقه در زمره پهنه‌های بحرانی کم‌آبی قرار گرفته‌اند.

هشدارها درباره بحران آب و خطر فرونشست دراستان کرماشان تازه نیست. بنا بر گزارشی از باشگاه خبرنگاران جوان در سال ۱۳۹۵، دشت ماهیدشت در کرماشان  از سال ۱۳۸۴ به‌عنوان دشت ممنوعه اعلام شد و با کسری بیش از ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی مواجه بوده است.

بر پایه داده‌های رسمی، از میان ۲۳ دشت موجود در استان کرماشان ، ۱۴ دشت در وضعیت ممنوعه و سه دشت در شرایط بحرانی قرار دارند؛ وضعیتی که زنگ خطری برای آینده کشاورزی، سکونتگاه‌های انسانی و تعادل زیست‌محیطی استان به شمار می‌رود. در کنار این بحران، حفر بیش از شش هزار حلقه چاه غیرمجاز ( بیشتر با کاربری کشاورزی ) فشار سنگینی بر منابع آبی منطقه وارد کرده است. ادامه این روند می‌تواند سفره‌های آب زیرزمینی را نابود کرده و خطر فرونشست زمین و تخریب زیرساخت‌های شهری و روستایی را به‌شدت افزایش دهد.

بر اساس برآوردها، تعداد چاه‌های حفرشده در ایران از حدود ۴۷ هزار حلقه در دهه ۵۰ به ۱۶۲ هزار در دهه ۶۰ رسید، یعنی رشدی حدود ۲۴۵ درصد نسبت به دهه قبل. در دهه ۷۰ این روند ادامه پیدا کرد و با ۳۹ درصد افزایش به ۲۲۵ هزار حلقه رسید. اما اوج فاجعه از دهه ۸۰ شروع شد؛ تعداد چاه‌ها نسبت به دهه قبل دو برابر شد و به ۴۵۰ هزار حلقه رسید. در دهه ۹۰ هم حفر چاه‌ها ادامه یافت و با ۷۳۶ هزار حلقه چاه همراه بود. و این روند تا به امروز بیشتر از یک میلیون رسیده است .این رشد سریع برداشت آب‌های زیرزمینی باعث شده است که ایران به دشت های پر از سوراخ تبدیل شود ، به طوری که با مساحت یک‌میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومترمربعی کشور، در هر یک و نیم کیلومتر یک چاه حفر شده است.

 

«زمین های اجاره ای و کشت بی رویه از علت های دیگر فرسایش خاک»

در سایه‌ی بحران کم‌آبی و گسترش حفر چاه‌های بی‌ضابطه، شکل تازه‌ای از بهره‌کشی از زمین و دشت‌های کوردستان پدید آمده است؛در بسیاری از روستاها، زنانی بی سرپرست وسالخوردگانی زندگی می‌کنند که دیگر رمق کار بر زمین خود را ندارند و ناچار می‌شوند آن را در برابر پولی اندک واگذار کنند، زمین‌هایی که سال‌ها مایه‌ی گذران زندگی و تنها دارایی‌شان بوده است.

اجاره دادن زمین‌های کشاورزی به افرادی که نه دل‌نگرانی برای خاک دارند و نه اندیشه‌ای برای آینده‌ی آن، و تنها به سود کوتاه‌مدت خود می‌اندیشند. بسیاری از این افراد، غیر بومی‌اند و زمین‌ها را برای دوره‌های پنج تا شش‌ساله اجاره می‌کنند، بی‌آنکه کمترین رحمی به خاک نشان دهند. بخش قابل‌توجهی از کسانی که امروز بر زمین‌های بزرگ کشاورزی منطقه کار می‌کنند، از استان‌های اصفهان و همدان آمده‌اند. آنان با بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب و خاک، نه‌تنها کیفیت زمین‌ها را کاهش داده‌اند، بلکه تعادل زیست‌محیطی منطقه را نیز برهم زده‌اند. اگر روند حفر چاه‌های بزرگ و کشاورزی‌های بی‌رویه به همین شکل ادامه پیدا کند، زمین‌ها و روستاهای اطراف به سرنوشتی مشابه اصفهان دچار خواهند شد؛ فرونشست تدریجی زمین و نابودی دشت‌های حاصل‌خیز، که می‌تواند آینده‌ی کوردستان را تهدید کند.

سینی ایمانی، از بالکن خانه‌ش به زمین‌هایی نگاه می‌کند که روزی با همسرش شخم میزد  او می‌گوید: وقتی همسرم فوت کرد و پسری نداشتم که زمین‌های کشاورزی را اداره کند، ناچار شدم آنها را اجاره بدهم تا خرج زندگی‌مان دربیاید. آن روزها فکر می‌کردم این کار موقت است، اما حالا پشیمانم.

سینی ایمانی ادامه می‌دهد: قراردادها پنج‌ساله بود و پولش در آن زمان ناچیز، پولی که حالا با یک‌بار برداشت محصول می‌شود همان را برگرداند. کسانی که زمین‌ها را اجاره می‌گیرند، هیچ رحمی به خاک نمی‌کنند. سالی چند بار کشت می‌کنند، بدون اینکه فرصتی برای استراحت زمین بگذارند. خاک دیگر مثل قبل نیست، رنگ خاک‌ها سفید شده و به دلیل برداشت‌های بی‌رویه مواد معدنی‌اش را از دست داده است.

او آهی می‌کشد و می‌گوید: کسی جلوی این کارها را نمی‌گیرد. نه از حفر چاه‌های بی‌رویه جلوگیری می‌شود و نه از کاشت‌های بی‌حساب‌وکتاب. انگار برای سازمان محیط زیست هم مهم نیست که زمین‌ها دارند نابود می‌شوند. حالا مطمئن نیستم اگر روزی زمینم را پس بگیرم، هنوز بتوان در آن چیزی کاشت یا نه!

گوهر محمودی، یکی از اهالی ماهدیشت، با نگرانی می‌گوید: اگر این روند ادامه پیدا کند، دشت‌های ماهدیشت که تأمین‌کننده‌ی محصولات اساسی مردم، مانند سیب‌زمینی و گوجه هستند، قدرت رویش خود را از دست می‌دهند و در نتیجه، این محصولات گران‌تر می‌شوند و فشار بیشتری بر مردم وارد می‌شود.

او ادامه می‌دهد: این زمین‌ها و خاک، فقط متعلق به صاحبان زمین نیستند،  بلکه منبع تغذیه و تأمین‌کننده‌ی نیاز مردم کوردستان‌اند. باید بر کار کشاورزان و میزان برداشت از زمین‌ها نظارت شود و از حفر چاه‌های عمیق و کشت‌های بی‌رویه جلوگیری گردد. اگر اوضاع به همین شکل پیش برود، زمین‌های ما هم دیر یا زود دچار فرونشست خواهند شد.

کارشناس‌های منابع طبیعی در این باره می‌گویند: فرونشست زمین در مناطق غرب کشور تنها مسئله‌ی کم‌آبی نیست، بلکه حاصل مدیریت نادرست در مصرف آب و همچنین حفر بی‌رویه چاه‌های خیلی عمیق است.

 اگر سفره‌های آب زیر زمینی خالی شود، خاک قدرت خود را از دست می‌دهد و مانند اسفنج توخالی، پوک و ضعیف می‌شود و سرانجام فرونشست می‌کند.