زنان فکیک پیشگامان جنبشی نوین برای دفاع از منابع آبی
مشارکت زنان شهر فکیک در اعتراضات، نشان دهنده افزایش آگاهی و دغدغه آنها در رابطه با موضوع واگذاری مدیریت منابع آبی به شرکت‌های منطقه‌ای است. این زنان با پافشاری بر مطالبه حفاظت از منابع آبی واحه‌ها، خواستار توجه بیشتر به این بخش حیاتی هستند.
حنان حارت
مراکش - اعتراضات مسالمت‌آمیز از سوی زنان و مردان شهر فکیک، که در منطقه دورافتاده شرقی مراکش واقع شده است، اکنون به ماه ششم خود وارد شده‌اند. این اعتراضات به دلیل تأیید شورای شهر برای واگذاری اداره منابع آبی به شرکتی توزیع‌کننده آب و برق صورت گرفته است، در حالی که پیشتر این مدیریت به شیوه سنتی و بر اساس آداب و رسوم محلی انجام می‌پذیرفت. فکیک به عنوان یک واحه بزرگ شناخته شده است که متشکل از تعداد زیادی درخت نخل بوده و دارای چندین قصر است که به آنها در میان ساکنان منطقه به نام اجتماعات مسکونی معروف هستند.
اقتصاد شهر فکیک بطور عمده بر پایه تولید خرما استوار است و همچنین به عنوان یک مقصد گردشگری شناخته می‌شود، اگرچه این بخش با چالش‌هایی نظیر ضعف زیرساخت‌ها و دورافتادگی جغرافیایی مواجه است. آب در این منطقه به عنوان یک منبع حیاتی تلقی می‌شود و از سیستم‌های خطارات یا کانال‌های آبی افقی استفاده می‌کند که کیلومترها در زیر زمین امتداد یافته‌اند. این کانال‌ها به مخازن ذخیره‌سازی آب متصل هستند تا آب برای مدت زمان طولانی‌تری ذخیره شده و در نهایت در واحه‌ها توزیع گردد، که این امر به تأمین نیاز آبی ساکنان در دوره‌های خشکسالی که بر اقلیم منطقه حاکم است کمک می‌کند.
جرقه اولین اعتراضات زنانه در فکیک زمانی زده شد که شورای شهر در جلسه فوق‌العاده‌ای در نوامبر ۲۰۲۳، تصمیم به واگذاری اداره خدمات آب و برق به یکی از شرکت‌های منطقه‌ای را گرفت. این شرکت بر مبنای قانونی تازه اجرایی شده برای شرکت‌های چندمنظوره منطقه‌ای تشکیل شده بود.
از زمان تصمیم شورای شهر، ساکنان منطقه در تظاهرات و اعتراضات مسالمت‌آمیز برای محکومیت این اقدام به خیابان‌ها آمده‌اند. با ادامه‌ی سیاست‌های بی‌توجهی، در هر راهپیمایی، شیوه‌های نوینی برای اعتراض و جلب توجه به ابعاد و اهمیت این موضوع طراحی می‌شود. زنان و مردان منطقه هر هفته در روزهای سه‌شنبه و جمعه به خیابان‌ها می‌آیند تا علیه خصوصی‌سازی آب اعتراض کنند. زنان با پوشیدن لباس سنتی سفید موسوم به «حایک» به این جنبش هویتی متمایز بخشیده و با نمایش صحنه‌هایی، یادآوری می‌کنند به جنبش‌های دیگر مناطق مانند جنبش ریف و جنبش جراده، که بر عدم وجود عدالت منطقه‌ای تاکید دارند.
خدیجه رباح، فعال حقوق بشر و عضو دفتر انجمن دموکراتیک زنان مراکش، در مورد حمایت از تلاش زنان فکیک برای دفاع از حقوق خود به آب اظهار داشت: ویژگی برجسته جنبش آب فکیک، حضور و صدای قاطع زنانه در آن است. حضور آنها در خیابان‌ها برای اعتراض، نمایانگر دفاع از هویت محلی و نشان‌دهنده پیوند عمیق بین زنان و منابع آبی است.
او در رابطه با نقش زنان در مبارزات اجتماعی و سیاسی در مراکش اظهار داشت: «زنان مراکشی به طور پیوسته در تمامی دوره‌های تاریخی که کشور با چالش‌های بزرگ مواجه شده است، حضور فعالی داشته‌اند. آنها نقش مؤثری در موفقیت‌های اعتراضات و تظاهرات مردمی در سرتاسر مراکش ایفا کرده‌اند. این مشارکت به منظور مقابله با سیاست‌های استعمارگران که در پوشش حمایت، به دنبال تفرقه و پراکندگی تلاش‌های اجتماعی بودند، صورت گرفته است.»
او توضیح داد که: «زنان در تأسیس نهادها حضور فعالی داشته‌اند،با وجود تلاش‌های فراوان و مطالبات مداوم آنها برای برخورداری از حقوقشان، ولیکن نقش آنها مکرراً نادیده گرفته شده است. زنان نقش حیاتی در اصلاح قوانین ایفا کرده‌اند، به خصوص در تدوین مجموعه قوانینی که کرامت، برابری، آزادی و عدالت را تضمین نماید. آنها همچنین در دوران پایه‌گذاری دولت مدرن نیز حضوری برجسته داشته‌اند. زنان در اصلاحات قانون اساسی و در کلیه محافل به منظور تضمین دسترسی خود به مراکز تصمیم‌گیری، مقابله با خشونت نهادینه شده و مبارزه با کلیشه‌ها، چه از طریق کتاب‌های درسی و چه در سراسر نهادها، نقشی فعال داشته‌اند. با این حال، با وجود این حضور فعال و آشکار، نقش آنها در تمامی مراحل توسعه‌ای که مراکش طی کرده است، اغلب نادیده گرفته می‌شود.»
خدیجه رباح تصریح کرد: «زنان در منطقه فکیک و دیگر نقاط با قدرت برای حفظ ثروت‌های طبیعی به خیابان‌ها آمدند، که این عمل نه تنها از دیدگاه‌های اقتصادی، بلکه از جهات اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت بسزایی دارد. جنبش آنها برای حق دسترسی به آب، جنبشی مبتنی بر اصول است؛ زیرا حق بهره‌مندی از آب، حقی است که در تمامی میثاق‌های بین‌المللی به رسمیت شناخته شده و همچنین در قانون اساسی مراکش و تمامی قوانین آن تضمین گردیده است.»
او به نقد سیاست‌های دولت مراکش پرداخت که در تلاش برای خصوصی‌سازی منابع آب فکیک است و اظهار داشت: «امروزه شاهدیم که دولت کنونی فرایند واگذاری بسیاری از بخش‌های دولتی، از جمله منابع آبی، به بخش‌های عمومی، نیمه‌عمومی یا خصوصی را آغاز کرده است. این اقدام، خدمات عمومی و اساسی را به کالایی تجاری تبدیل خواهد کرد، که تأثیرات ناگواری بر حقوق و دسترسی عموم مردم به منابع حیاتی خواهد داشت.»
در بحث نقش زنان در حفاظت از آب، او توضیح داد: «در تمام مناطق روستایی، زنان هستند که مدیریت و حفاظت از مصرف آب را بر عهده دارند، به ویژه در مناطق واحه‌ای که به دلیل تغییرات آب و هوایی، خشکسالی و دیگر عوامل طبیعی، دسترسی به این منبع حیاتی بیش از پیش با محدودیت‌هایی روبرو است.»
او همچنین افزود: «زنان در خط مقدم حفاظت از این میراث فرهنگی و اجتماعی قرار دارند. آنها روش‌هایی را برای مدیریت آب فرا گرفته‌اند، که شامل استفاده مجدد از آب از طریق جمع‌آوری آب باران یا استخراج و انتقال آب از چاه‌ها، و همچنین بهره‌گیری از جویبارها و کانال‌های آبی برای کاهش هزینه‌های آب آشامیدنی می‌شود».
او بر این نکته تأکید ورزید که ٩۶ درصد از مناطق فکیک به شبکه‌های فاضلاب و کانال‌های آب آشامیدنی متصل می‌باشند، در حالی که تنها ۴ درصد از جمعیت، که در مناطق عشایری ساکن هستند، با چالش‌هایی در دسترسی به منابع آب مواجه هستند.
در خصوص راه‌حل‌های پیشنهادی برای حل مسائل و حفظ حقوق زنان در دسترسی به آب، خدیجه رباح تصریح کرد: «ما می‌توانیم این مشکل را در چارچوب آنچه که 'کار جمعی' نامیده می‌شود، مرتفع سازیم. زنان فکیک با قاطعیت بر حقوق خود تاکید کرده‌اند و توانایی لازم برای مدیریت منابع آب را دارا می‌باشند.» او افزود: «ضروری است که زنان به طور گسترده‌ای در مدیریت مصرف آب در سدها و چاه‌ها مشارکت کنند، و بسیاری از انجمن‌ها در مناطق روستایی در این زمینه فعالیت مؤثری دارند.»
او از مقامات مربوطه خواست که درهای گفت‌وگو را به روی ساکنان فکیک، به ویژه زنان، باز نمایند و آنها را در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با مدیریت حقوقشان بر منابع آبی بر اساس اصول دموکراسی مشارکتی دخیل سازند. همچنین، برابری فرصت‌ها و دسترسی‌ها را برای تضمین شرایط توسعه پایدار فراهم آورند. او تأکید کرد که باید به ارزش‌گذاری بر میراث فرهنگی و تاریخی مدیریت جمعی آب در واحه‌های فکیک، با وجود محدودیت‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی، پرداخته شود و پیشنهاد داد که این سنت در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردد.