رفیف اسلیم

غزه - از روزهای نخست جنگ در نوار غزه، نیروهای اسرائیلی آثار تاریخی این منطقه را هدف قرار داده‌اند؛ آثاری ارزشمند که خبرگزاری ما دو سال پیش مستندسازی کرده بود. این تخریب نظام‌مند که با هدف زدودن نشانه‌های هویت فلسطینی صورت می‌گیرد، چنان گسترده است که از برخی بناهای تاریخی تنها تلی از خاک بر جای مانده و از برخی دیگر فقط دیواری نیمه‌فروریخته یا پنجره‌ای شکسته باقی مانده است.

ناریمان خله، مدیر موزه کاخ پاشا می‌گوید: «بمباران هوایی و حملات توپخانه‌ای اسرائیل، شهر قدیمی را به ویرانه تبدیل کرده است. در کنار عملیات زمینی، شلیک تانک‌ها نیز آنچه را که باقی مانده بود، نابود کرد. با این کار، نشانه‌های چهار تمدن تاریخی و دهه‌ها تلاش برای حفظ این میراث گرانبها از بین رفت.»

وی می‌افزاید که یکی از مهم‌ترین بناهای تخریب شده، موزه کاخ پاشا بود، مجموعه‌ای در زمینی شش هکتاری با باغ‌های وسیع. این کاخ پس از تقسیم فلسطین و در دوره حاکمیت مصر، نخست به مدرسه‌ای به نام پرنسس فریال (همسر ملک فاروق) و سپس در زمان جمال عبدالناصر به مدرسه فاطمه زهرا تغییر نام یافت. از سال ۲۰۱۰ نیز به موزه‌ای ملی تبدیل شد که گنجینه‌ای از آثار تمدن‌های مختلف را در خود جای داده بود.

مجموعه کاخ که قدمتش به ۷۵۰ سال پیش و دوره مملوکی می‌رسد، نه برای سکونت، بلکه به عنوان مقر حکومتی ساخته شده بود. مجموعه‌ای از بناهای تاریخی چون مسجد، حمام و بازار در اطراف آن، بافت تاریخی شهر قدیمی را شکل می‌داد.

در نزدیکی این مجموعه، مسجد تاریخی عمری با مساحت ۴۱۰۰ متر مربع و زیربنای ۱۸۰۰ متر مربع قرار داشت. حیاط بزرگ این مسجد گنجایش پنج هزار نمازگزار را داشت. در دوره مملوکی، گنبدهایی به آن افزوده و شبستانی ویژه بانوان در آن ساخته شد.

این بنا که ابتدا معبدی رومی بود، پس از رسمیت یافتن مسیحیت، به دستور امپراطور الیا یودوسیا به کلیسا تبدیل شد و با فتح اسلامی توسط عمرو بن عاص به مسجد تغییر کاربری یافت. امروز از این بنای تاریخی تنها نیمی از مناره و بخش‌هایی پراکنده باقی مانده است.

بازار تاریخی قیساریه که میان کاخ و دیگر بناهای شهر قدیمی قرار داشت، زمانی اصطبل اسب‌ها بود که بعدها به بازارچه‌ای سرپوشیده با طاق‌های زیبا تبدیل شد و محل کسب زرگران غزه بود. این بازار نیز در حملات هوایی اسرائیل به شدت آسیب دید و بخش‌های زیادی از آن ویران شد.

در سوی دیگر بازار، حمام تاریخی سمره قرار داشت که پس از مسجد عمری، کهن‌ترین بنای غزه به شمار می‌رفت. این اثر که بیش از هزار سال قدمت داشت، ۸۶۵ سال پیش در دوره مملوکی بازسازی شد و تا پیش از ویرانی اخیر، شاهد تحولات بسیاری در این شهر محاصره‌شده بود. اکنون به سرنوشت ۳۸ حمام تاریخی دیگر غزه دچار شده و به طور کامل ویران شده است.

به گفته مدیر موزه، ویژگی منحصربه‌فرد حمام سمره، سقف شیشه‌ای نورگیرش بود که با روزنه‌های هنرمندانه، نور خورشید را به درون می‌تاباند. کف مرمرین آن نیز با گرمای دلپذیرش شهرت داشت. این بنا موزه‌ای کوچک از اشیای قدیمی چون رادیو، تلفن، چراغ نفتی، سازهای موسیقی و کوزه‌های سفالی بود. نام «سمره» نیز برگرفته از طایفه سامری ساکن شهر بود که از مشتریان اصلی به شمار می‌رفتند.

کلیسای سنت پورفیریوس نیز از گزند حملات در امان نماند. این بنای تاریخی که به فرمان ملکه اودوکسیا، همسر امپراطور روم ساخته شده، شاهکاری از معماری مقاوم به شمار می‌رفت. ساختمان در قرن پنجم میلادی (۴۰۲-۴۰۷) به شکل کشتی و سه متر پایین‌تر از سطح دریا بنا شده و بر دو ستون عظیم مرمرین با سرستون‌های باشکوه کورینتی استوار بود. نمای آن نیز با نقش گل نیلوفر آبی، نماد معماری بیزانس، آراسته شده بود.

دیوارهای کلیسا با شمایل‌هایی مزین بود که هر یک داستانی از کتاب مقدس را روایت می‌کرد؛ از داستان موسی و عهد عتیق گرفته تا روایت‌های عهد جدید، زندگی مسیح، مصلوب شدن، رستاخیز، حواریون و درگذشت مریم مقدس. همچنین تصاویری از قدیسان مسیحی چون هلنا و پسرش کنستانتین بر دیوارها نقش بسته بود.

از دیگر آثار ویران‌شده، می‌توان به سباط‌های کساب و علمی اشاره کرد؛ سازه‌های هوشمندانه‌ای که برای حفاظت از محله‌ها ساخته شده بودند. این بناها با اتصال خانه‌های مجاور توسط قوس‌هایی زیبا، ضمن کمک به گسترش فضای شهری، با داشتن اتاقک‌های دیده‌بانی گنبددار، امنیت محله را نیز تأمین می‌کردند.

درباره کارکرد اصلی سباط‌ها روایت‌های مختلفی وجود دارد. برخی می‌گویند در ابتدا کاروانسراهایی برای مسافران بوده‌اند که بعدها به خانه‌های مسکونی تبدیل شدند. گروهی دیگر معتقدند این سازه‌های ۷۰۰ ساله در دوره مملوکی به عنوان کاخ‌های سلطنتی ساخته شده‌اند.

مدیر موزه با حسرت از بناهای تاریخی دیگری یاد می‌کند که امروز نشانی از آنها باقی نمانده است، درست مانند تلاش‌های چندین ساله برای حفظ و مرمت این میراث گرانبها که اکنون به باد فنا رفته است. خاطرات شور و شوق بازدیدکنندگان شهر قدیمی امروز تنها در قاب عکس‌های یادگاری زنده مانده است.