سلامت تخمدان نقش اساسی در سلامت زنان
تخمدانها یک جفت اندام تولیدکننده‌ی تخمک یا به بیان دیگر سلول‌های تخمک هستند، که سلامتی دستگاه تناسلی زنانه را حفظ می‌کنند.
سارا ارومیه
تخمدانها بیضوی شکل و بە طول تقریبی سه سانتیمتر هستند، که در داخل لگن قرار دارند و با لوله‌های فالوپ به رحم راه دارند. تخمدانها علاوه بر نقش داشتن در تولید تخمک، به دلیل ترشح هورمونهای استروژن و پروژسترون یعنی هورمونهای ضروری، برای باروری و عملکرد طبیعی دستگاه تناسلی، جزء غدد درون‌ریز به‌شمار می‌آیند.
دختران تازه متولد حدود ۱۵۰۰۰۰ تخمک نارس ذخیره شده دارند، که قبل از تولد در تخمدانهای آنها جای می‌گیرد. تخمکها در تخمدانها ذخیره می‌شوند و تا هنگام افزایش سطوح هورمونهای جنسی زنانه در سن بلوغ که موجب شروع سیکل قاعدگی می‌شوند، رشد نمی‌کنند. بیماریهای مختلف، از کیست تا تومور می‌تواند سبب درد تخمدان شود.
انواع درد تخمدان
درد در تخمدان می‌تواند حاد یا مزمن باشد. درد حاد تخمدان به سرعت ( بیش از چند دقیقه یا چند روز) ایجاد میشود و در فاصلەی زمانی کوتاهی از بین می‌رود. درد مزمن تخمدان معمولا به تدریج شروع میشود و در برخی مواقع به مدت چند ماه به طول می‌انجامد.
درد تخمدان ممکن است مستمر و یا در دفعات مختلف ایجاد شود، آزمونهای تشخیصی مانند سونوگرافی و انواع دیگر از تصویربرداری برای تشخیص درد تخمدان انجام میشود.
اختلالات و بیماری‌هایی که تخمدان را تهدید می‌کند
کیست تخمدان: کیست، کیسه‌ی پر از مایع است که می‌تواند در تخمدانها تشکیل شده باشد. کیست‌های تخمدان به خصوص در طول سال‌های باروری در زنان بسیار شایع هستند، اغلب آنها، در طی فرآیند تخمک‌گذاری تشکیل می‌شوند. کیست‌های تخمدان معمولا هیچ علامتی ندارند و در حالت عادی با گذشت دورەی قاعدگی ماهانه، از بین می‌روند. اکثر کیست‌ها بی‌خطر هستند، البته کیست‌های بزرگتر (به ویژه کیست‌های با قطر بیشتر از ۵ سانتیمتر) باید طی عمل جراحی خارج شوند، چون کیست‌های بزرگ باعث پیچش تخمدان و مختل شدن خون‌رسانی میشود.
درمان کیست تخمدان به اندازه و نوع کیست و علت کیست تخمدان بستگی دارد. بیمار باید در صورت درد به پزشک مراجعه کرده و تحت درمان قرار بگیرد.
پوکی استخوان: پوکی استخوان و موارد دیگری چون تغییر خلق‌وخو و گُرگرفتگی عموماً از عوارض یائسگی است. کاهش ناگهانی استروژن یکی از ویژگی‌های اصلی یائسگی است. نقش استروژن در پوکی استخوان را به بهترین وجه می‌توان به صورت نبردی بین استئوکلاست‌ها (یاخته‌های استخوان‌شکن یا سلول‌های جذب کننده‌ی استخوان) و استئوبلاست‌ها (سلول‌های سازنده‌ی استخوان) بیان کرد.
درمان جایگزینی استروژن در دوران یائسگی از توده‌ی استخوان محافظت می‌کند و خطر شکستگی ناشی از پوکی استخوان را کاهش میدهد.
سرطان تخمدان: سرطان تخمدان بیماری بسیار جدی، اما نادر است. علائم آن معمولاً تا زمان پیشرفت سرطان و رسیدن آن به مراحل بعدی بروز نمی‌یابد. برخی علائم سرطان تخمدان عبارت است از؛ درد مداوم شکم، سوءهاضمه، نفخ و خونریزی غیرطبیعی رحمی.
از آنجایی که این علائم بسیار شایع و همراه با عارضه‌های دیگر نیز هستند، در اکثر موارد نمی‌توان با اتکا بر آنها سرطان را تشخیص داد. با این حال باید مراقب بروز چنین علائمی بود و هر گونه مورد غیرعادی را، فارغ از اهمیت ظاهری آن، با پزشک در میان گذاشت.
سندرم تخمدان پلی کیستیک شایع‌ترین بیماری تخمدان
در زنان مبتلا به این سندرم، قاعدگی‌های طولانی مدت یا نامنظم و بالا بودن سطح هورمون مردانه‌ی ''اندروژن'' مشاهده میشود. در این شرایط احتمال بارداری کاهش می‌یابد، از دیگر علائم این سندرم، جوش (آکنه)، پوست چرب، رشد موهای زائد صورت و بدن، یا ریزش مو هست.
علت سندرم تخمدان پلی کیستیک چیست؟
تخمدان زنان ماهانه تخمک نارس یا ''فولیکول'' تولید می‌کند. ''فولیکول'' رشد کرده و طی پروسه‌ی تخمک‌گذاری، تخمک‌های رسیده را آزاد می‌کند. در افراد مبتلا به این سندرم، تخمدانها به طور طبیعی فعالیت نمی‌کنند، تخمک رسیده ساخته نمی‌شود و تعادل هورمون‌ها بهم می‌ریزد. همچنین هورمون ''تستوسترون'' بیش از حد آزاد میشود و در روند تخمک‌گذاری ماهانه اختلال ایجاد میشود.
دلایل سندرم تخمدان
انسولین زیاد: هورمونی انسولین تولید شده توسط پانکراس میزان قند را تنظیم می‌کند. انسولین باعث میشود که سلول قند دریافتی را به انرژی تبدیل کند. در سلول‌های مقاوم به انسولین این اتفاق نمی‌افتد در نتیجه میزان قند خون بالا می‌رود. در این شرایط بدن برای تنظیم قند خون انسولین بیشتری تولید می‌کند، انسولین زیاد باعث ترشح بیش از حد اندروژن (هورمون مردانه) شده و درفعالیت تخمدانها اختلال ایجاد می‌کند.
التهاب خفیف: در التهاب خفیف که در اثر عفونت ایجاد میشود، گلبول‌های سفید نقش دارند. بر اساس آزمایشات، زنان مبتلا به این سندرم دچار نوعی التهاب خفیف هستند. در این حالت تولید آندروژن افزایش یافته و شخص را در معرض بیماریهای قلبی عروقی قرار میدهد.
وراثت: بر اساس مطالعات، بیان بعضی ژن‌ها به سندرم تخمدان پلی کیستیک مربوط هستند.
اندروژن زیاد: سطح بالای اندروژن منجر به رویش موهای زاید و آکنه میشود.
عوارض سندرم تخمدان پلی کیستیک و زمینەی ایجاد بیماریهای دیگر
احتمال ابتلا به سایر بیماری‌ها در افراد مبتلا به سندرم تنبلی تخمدان بیشتر است. بیماری‌هایی مانند: نازایی، دیابت بارداری، فشار خون بارداری، سقط جنین یا زایمان زودرس، خونریزی غیرطبیعی رحم، سرطان آستر رحم، بیماریهای قلبی، استئاتوهپاتیت غیرالکلی (التهاب شدید کبد در نتیجه‌ی تجمع چربی در کبد)، سندرم متابولیک (مجموعه وضعیتهای پزشکی از جمله فشار خون بالا، قند بالا، کلسترول بالا یا تری گلیسرید بالا که خطر بیماریهای قلبی عروقی را بسیار بالا می‌برند)، دیابت نوع دو یا پیش دیابت، اپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب)، افسردگی، اضطراب، اختلالات خوردن و چاقی است.
درمان دارویی این سندروم
قرص های جلوگیری از بارداری: رایج‌ترین درمان دارویی برای سندرم تخمدان پلی کیستیک مصرف قرص‌های جلوگیری از بارداری است. این داروها تولید ''اندروژن'' را کاهش می‌دهند. البته در واقع قرص‌ها بیماری را درمان نمی‌کنند بلکه فقط علائم را بهبود می‌بخشند. علائمی مثل بی‌نظمی عادت ماهانه، آکنه و جوش‌های چرکی و موهای زائد صورت، با مصرف این داروها کم تر می‌شوند. از سوی دیگر قرص‌های ضد بارداری از ابتلا به سرطان رحم پیشگیری می‌کنند.
داروهای ضد هورمون مردانه: این داروها با مهار کردن تولید هورمون‌ها، آکنه و رشد غیرطبیعی موهای زائد صورت را کاهش می‌دهند. ''اسپیرونولاکتون'' (با نام تجاری آلداکتون)، دارویی که بسیاری از پزشکان آن را تجویز می‌کنند، هورمون مردانه را مهار می کند. در واقع ''اسپیرونولاکتون'' تاثیر ''اندروژن'' بر پوست را مهار می‌کند. این دارو هنگام بارداری و یا در زنانی که قصد بارداری دارند منع مصرف دارد، چون منجر به ''نقص مادرزادی جنین'' خواهد شد.
پروژسترون: هورمون پروژسترون عادت ماهانه را تنظیم می‌کند و هر ماه باید آن را مصرف کنید. این هورمون همچنین خطر ابتلا به سرطان رحم را کاهش میدهد. بیشتر پزشکان ''مدروکسی پروژسترون'' (با نام های تجاری پروورا یا مدروفم یا مپرات) یا پروژسترون طبیعی (با نام تجاری پرومتریوم) را برای بیماران مبتلا به این سندرم تجویز می‌کنند.
مت فورمین (با نامهای تجاری رهامت، گلوکوفاژ و …): داروی ''مت فورمین؛ در تنظیم عادت ماهانه موثر است. این دارو که به‌صورت خوراکی تجویز میشود، مقاومت سلول‌ها به انسولین را کاهش داده و سطح آن در خون را پایین می‌آورد. بدین ترتیب می‌تواند باعث کنترل قند خون در افراد مبتلا به دیابت و همچنین کاهش وزن شود.
متفرومین: این داروی ضد استروژن برای تنظیم تخمک‌گذاری و به صورت خوراکی در بخش اول سیکل قاعدگی تجویز میشود.
لترزول: این دارو تخمک‌گذاری در تخمدانها را تنظیم می‌کند.
سندرم تخمدان پلی کیستیک و ریزش مو
بدن زنان نیز هورمونهای مردانه‌ی آندروژنی تولید می‌کند. یکی از این هورمونهای مردانه تستوسترون است. آندروژن باعث رشد موهای زیر بغل و بخش‌های اطراف ناحیه ی تناسلی در دروان بلوغ میشود. اما وظایف مهم دیگری نیز دارد، کیست تخمدان تولید آندروژن را افزایش میدهد، در نتیجه صفات مردانه در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بروز می‌کند.
مثلا موهای زائد بسیاری در بعضی نواحی بدن رشد می‌کنند که در مردان دیده میشود، مثل صورت، گردن، قفسه سینه و شکم. از طرفی میزان بالای سطح آندروژن منجر به ریزش موهای سر و نازک شدن تارهای مو میشود. بدین ترتیب قسمت جلوی سر رفته‌رفته کم مو و کم پشت به نظر خواهد آمد. به این الگوی ریزش مو ''آلوپسی آندروژنتیک'' یا ریزش مو با الگوی زنانه گفته میشود.
درمان ریزش مو ناشی از سندرم تخمدان پلی کیستیک
در واقع اختلالات هورمونی علت اصلی ریزش مو در سندرم تخمدان پلی کیستیک هستند، پس تنظیم سطح هورمون‌ها و برگرداندن آنها به حالت تعادل، هدف اصلی فرایند درمان در نظر گرفته میشود. هورمون‌ها را می‌توان با استفاده از داروها و تغییر سبک زندگی دوباره تنظیم کرد.
قرص‌های جلوگیری از بارداری، رایج‌ترین درمان دارویی برای سندرم، تخمدان پلی کیستیک هستند. که می‌توانند ریزش موی ناشی از آن را درمان کنند. معمولاً با مصرف یک داروی ''آنتی آندروژنی'' همراه با داروهای ضد بارداری نتیجەی بهتری حاصل میشود .
تحقیقات نشان میدهد که کاهش وزن حتی به میزان اندک در درمان سندرم تخمدان ''پلی کیستیک'' بسیار موثر است. کاهش وزن میزان تولید ''آندروژن'' را کاهش میدهد و در نتیجه عوارض ناشی از سطح بالای آندروژن در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک از بین خواهد رفت.