شب چله یا شب یلدا، یکی از کهن‌ترین مراسم‌های فرهنگی-اجتماعی در افغانستان، تاجیکستان، ارمنستان، آذربایجان و به‌ویژه ایران است؛ جشنی ریشه‌دار در باورهای اسطوره‌ای، سنت‌های مردمی و تقویم خورشیدی. این شب که بلندترین شب سال به‌شمار می‌آید، در آخرین شب آذرماه و در آستانه‌ی آغاز دی‌ماه برگزار می‌شود.

بر پایه‌ی برخی پژوهش‌ها، «یلدا» به معنای زایش است؛ زایش خورشید. در این برداشت، یلدا هم‌زمان یادآور زادروز مادر و تولد دوباره‌ی خورشید است، در معنای وسیع‌تر زایش خداوندمیترا. شبی که مهر در دل تاریکی زاده می‌شود و با گذر آن، خورشید بار دیگر طلوع می‌کند و روشنی را نوید می‌دهد.

با توجه به برخی پژوهش، واژه‌ی «یلدا» ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای «ولادت» یا «زایش» است. در فرهنگ ملل گوناگون ایران، این واژه به‌عنوان نماد زایش خورشید به‌کار می‌رود؛ چرا که در باورهای باستانی، این شب زمان تولد دوباره‌ی نور است.

«چله» نیز از عدد چهل گرفته شده و نشانه‌ی آغاز چرخه‌ای تازه در طبیعت است؛ نو شدن، زایش دوباره و شروعی تازه. از همین‌رو، یلدا شب انتظار است؛ انتظار تولد مهر، روشنایی و گرما؛ شبی که با درازای خود، آدم‌ها را گرد هم می‌آورد و آن‌ها را وارد چرخه‌ای نو از دگرگونی می‌کند؛ دگرگونی‌ای که از تغییرات طبیعت آغاز می‌شود و بر زندگی و مناسبات اجتماعی انسان نیز اثر می‌گذارد.

 

ریشه‌های تاریخی و اسطوره‌ای

در فرهنگ ایران، یلدا پیوندی عمیق با اسطوره‌ها دارد:

آیین مهر (میترا)

در آیین مهرپرستی، تولد میترا ـ ایزد روشنایی ـ در نخستین روز پس از بلندترین شب سال جشن گرفته می‌شد؛ باوری که بعدها به فرهنگ‌های دیگر نیز راه یافت.

تقابل خیر و شر

در اساطیر ایرانی، تاریکی نماد اهریمن و نور نماد اهورامزداست. گذر از بلندترین شب سال، نشانه‌ی چیرگی نور بر تاریکی و امید به روشناییِ فزاینده است.

 

آیین‌ها و رسوم شب یلدا

گردهمایی جمعی

مهم‌ترین سنت یلدا، گردهم‌آمدن جمع است. افراد در کنار بزرگ‌ترها جمع می‌شوند و تا نیمه‌شب بیدار می‌مانند؛ بیداری‌ای که نماد انتظار زایش مهر و خورشید است.

 

میوه‌ها و خوراکی‌های نمادین

- هندوانه: نماد گرما، تندرستی و برکت

- انار: نماد زایش، عشق و باروری

- آجیل شب یلدا (شب‌چره): نشانه‌ی فراوانی و خیر

 

حافظ‌خوانی

تفال به دیوان حافظ از آیین‌های شناخته‌شده‌ی شب یلداست؛ سنتی که در آن با نیت و امید، شعر به زبان دل تبدیل می‌شود.

 

قصه‌گویی و نقل‌خوانی

در گذشته، بزرگ‌ترها داستان‌های ملی، حماسی و عاشقانه را برای جمع روایت می‌کردند؛ روایت‌هایی که حافظه‌ی تاریخی و فرهنگی را زنده نگه می‌داشت.

با وجود گذر هزاران سال، شب یلدا همچنان با شور و معنا برگزار می‌شود؛ فرصتی برای: تقویت پیوندهای جمعی، پاسداشت سنت‌ها و فرهنگ‌ها و زنده نگه‌داشتن امید و شادی است.

شب یلدا تنها یک جشن نیست؛ نماد پیوند نسل‌ها و یادگاری از فرهنگ کهن است؛ جشن زایش مهر، امید و روشنایی. آیینی که نشان می‌دهد مردمان این سرزمین، از دیرباز تا امروز، به نور، گرما، هم‌بودن و پیروزی روشنایی بر تاریکی ارج نهاده‌اند.

یلدا پلی است میان تاریخ و امروز؛ پلی که ارزش‌های انسانی و فرهنگی را از گذشته به آینده منتقل می‌کند.