تراژدی زنان در سوریه و غزه؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها
زنان در سوریه و غزه زیر فشار جنگ و بحران زندگی می‌کنند. آنها با چالش‌های بزرگی از به حاشیه‌رانده شدن و نقض حقوق تا ناامنی روبرو هستند و آینده‌ای مبهم در انتظارشان است. این وضعیت پرسش‌هایی را درباره امکان توانمندسازی یا ادامه حذف آنها مطرح می‌کند.
نغم کراجه
غزه ــ جنگ و درگیری‌های مداوم، شرایط انسانی فاجعه‌باری را برای زنان در سوریه و غزه رقم زده است. حاشیه‌نشینی، نبود سرپرست خانوار و ناامنی معیشتی و بهداشتی، زندگی را برای آنها دشوار کرده است. در سوریه، تحولات سیاسی آینده زنان را در هاله‌ای از ابهام فرو برده و در غزه، آتش‌بس شکننده نتوانسته از سختی شرایط زنان در میان ویرانی‌ها و کمبود کمک‌های امدادی بکاهد.
در این میان که واقعیت بین امید و رنج در نوسان است، این پرسش کلیدی مطرح می‌شود: آیا آینده به توانمندی واقعی زنان خواهد انجامید یا آنها را بیش از پیش به حاشیه خواهد راند؟
رنج روزمره
تمارا الحداد، تحلیلگر سیاسی، می‌گوید: زنان غزه در شرایطی فاجعه‌بار به سر می‌برند. جنگ، راه هر زندگی شرافتمندانه‌ای را بسته و زن فلسطینی را به بزرگ‌ترین قربانی خود تبدیل کرده است. با خانه‌های ویران‌شده، بی‌سرپناهی و ناامنی غذایی، زندگی زنان فلسطینی به عمق تراژدی فرو رفته است. بیشتر زنان غزه بیکارند. او می‌افزاید: «زنی که عزیزی را از دست داده، امروز خود را بی‌پشتوانه و بی‌درآمد می‌بیند و این یعنی زندگی در شرایطی دشوار، بی هیچ تضمینی برای آینده.»
به گفته او، صحنه امروز غزه پیچیده است. آتش‌بس هنوز نتوانسته ثباتی واقعی به همراه آورد و بازسازی همچنان در حد وعده‌هایی اجرانشده باقی مانده است. در این میان، زنان در نبود امنیت، کمبود خدمات اساسی و بی‌پشتوانگی اجتماعی همچنان رنج می‌برند: «در شرایط کنونی تنها دو راه پیش رو دارند؛ یا ایستادگی در برابر دشواری‌ها که نیازمند توانی عظیم است، یا اندیشیدن به مهاجرت برای یافتن امنیت و ثباتی که از دست رفته است.»
تمارا الحداد تأکید می‌کند: با وجود همه این چالش‌ها، زن فلسطینی همچنان ستون فقرات جامعه است. او در نقش مادر، همسر و نان‌آور، در برابر همه سختی‌ها ایستاده است. «بازسازی غزه فقط ساختن خانه‌های ویران نیست؛ باید امید را به صدها هزار زنی بازگرداند که همه چیز خود را از دست داده‌اند؛ از امنیت و خانه گرفته تا عزیزانشان.»
به باور او، جامعه جهانی و جهان عرب با آزمونی سرنوشت‌ساز روبرو هستند؛ یا باید برای پایان دادن به رنج زنان و تضمین حق زندگی شرافتمندانه آنها اقدامی جدی کنند، یا با سکوت خود راه را برای ویرانی و رنج بیشتر هموار سازند. «زن توان مقاومت خود را ثابت کرده، اما این مقاومت به پشتیبانی نیاز دارد. باید سیاست‌هایی عملی برای تأمین امنیت و ثبات او تدوین شود تا بتواند نقشی مؤثر در بازسازی وطنش ایفا کند.»
او می‌گوید: روزهای پیش رو سرنوشت غزه و زنان آن را رقم خواهد زد؛ یا امید به بازسازی و ثبات به واقعیت می‌پیوندد، یا این شهر و مردمش همچنان گروگان کشمکش‌های سیاسی‌ای خواهند ماند که پایانی برایشان متصور نیست.
چالش‌های زنان سوری
تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی سال‌های اخیر سوریه، زندگی همه گروه‌های جامعه را دگرگون کرده است. زنان که پیش از این نقشی فعال در عرصه‌های مختلف داشتند، بیشترین آسیب را از این تغییرات دیده‌اند و حضورشان در زندگی عمومی کمرنگ شده است.
با قدرت گرفتن نیروهای جدید، این پرسش‌ها مطرح می‌شود: آیا زن سوری می‌تواند جایگاه خود را بازیابد و در ساخت کشور سهیم شود یا بیش از پیش به حاشیه رانده خواهد شد؟
تمارا الحداد می‌گوید: در بحران پس از ۲۰۱۱، حقوق زنان در سوریه آشکارا نادیده گرفته شده است. اکنون در میان تحولات سیاسی جاری، احیای این حقوق به یکی از مهم‌ترین و فوری‌ترین مسائل تبدیل شده است.
به گفته تمارا الحداد، جنگ‌های داخلی و مداخلات منطقه‌ای زنان را به حاشیه رانده و شرایطی دشوار و ناعادلانه برای آنها رقم زده است. او می‌گوید: زنان سوری که پیش‌تر نقشی کلیدی در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی داشتند، اکنون این جایگاه را از دست داده‌اند.
«این جنگ‌های پایان‌ناپذیر، نقش زن را در جامعه سوریه محدود کرده است. این در حالی است که زنان در سال‌های بحران، ستون اصلی حمایت از جوامع محلی بوده‌اند. اکنون با وجود تغییرات اخیر منطقه، به‌ویژه با توجه به تحولات سیاسی تازه این کشور هنوز پرسش‌های بسیاری درباره آینده زنان در سوریه بی‌پاسخ مانده است.»
جایگاه زنان در آینده سیاسی سوریه
پس از ۲۰۱۱، افزایش شمار گروه‌های درگیر در سوریه، دگرگونی‌های عمیق سیاسی و اجتماعی را در پی داشت. تشدید تنش‌های سیاسی به ظهور گروه‌های مسلح متعددی انجامید که به اختلافات فرقه‌ای و قومی دامن زدند. در این میان، گروە جهادی تحریر الشام به سرکردگی جولانی به یکی از قدرتمندترین این گروه‌ها تبدیل شده است.
تمارا الحداد درباره نقش زنان در نظام سیاسی جدید با نگرانی سخن می‌گوید: «سوریه در برهه‌ای سرنوشت‌ساز از تاریخ خود قرار دارد و این پرسش اساسی مطرح است که آیا در نظام سیاسی آینده جایی برای زنان سوری وجود خواهد داشت؟»
به باور تمارا الحداد، پیش‌بینی سرنوشت زنان در فضای سیاسی جدید سوریه دشوار است. او این پرسش را مطرح می‌کند که آیا سوریه راه افغانستان را خواهد رفت و حقوق زنان را نادیده خواهد گرفت، یا همچنان کشوری خواهد ماند که همه گروه‌ها، از جمله زنان، در آن جایگاهی دارند؟
«زن سوری پیشینه‌ای درخشان در مبارزه و مشارکت سیاسی دارد، اما اکنون با چالش‌های بزرگی روبروست. به‌ویژه آنکه برخی از جنبش‌های نوظهور ممکن است تمایل چندانی به حضور زنان نداشته باشند.»
هراس از حذف زنان
تمارا الحداد نگران است که زنان سوری با طرد سیاسی روبرو شوند و از حقوق اساسی خود محروم بمانند: «ما به شدت نگران کنار گذاشتن زنان از عرصه سیاسی هستیم، آن هم درست زمانی که به حضور فعال آنها در ساختن آینده سوریه نیاز داریم.» او نمونه افغانستان را یادآور می‌شود که زنان را از تحصیل، کار و حضور اجتماعی محروم کرده است. به باور او، این سناریوی هراس‌انگیز می‌تواند گریبان زنان سوری را نیز بگیرد، اگر از حقوقشان محافظت نشود.
با این حال، او می‌گوید شرایط اجتماعی و سیاسی سوریه با افغانستان بسیار متفاوت است. جامعه سوریه آمیزه‌ای از گروه‌های دینی، ملی و فرهنگی است و همین تنوع، مشارکت همه گروه‌ها را در روند سیاسی و اقتصادی ناگزیر می‌کند: «سوریه کشوری تک‌بعدی نیست. این کشور از هویت‌های فرهنگی و دینی گوناگونی شکل گرفته و نادیده گرفتن این تنوع می‌تواند ثبات جامعه را به خطر بیندازد.»
سنجش مشارکت زنان در تصمیم‌گیری
تمارا الحداد می‌گوید بزرگ‌ترین چالش زنان سوری، دستیابی به جایگاه‌های رهبری و تصمیم‌گیری است: «نبود نمایندگان زن در پست‌های سیاسی و اداری، به معنای حذف نقش زنان در ساخت دولت آینده است.» او معتقد است آینده نزدیک تکلیف حضور مؤثر زنان در عرصه‌های مختلف را روشن خواهد کرد.
با وجود نگرانی‌ها، الحداد راه‌حل را در برداشتن گام‌های عملی از سوی همه طرف‌های مربوط می‌داند: «پیشرفت زنان در گرو همبستگی واقعی میان همه گروه‌های جامعه، از خود زنان گرفته تا نهادهای حقوقی و امنیتی، است.» او تأکید می‌کند که باید نظارتی قانونی و اجتماعی بر حقوق زنان در سوریه برقرار شود تا مشارکت کامل آنها در روند سیاسی تضمین گردد.
راهکارهای عملی برای تقویت جایگاه زنان
توانمندسازی زنان سوری در مرحله پیش رو، نیازمند اقدامات عملی برای تضمین حقوق آنهاست. تمارا الحداد مهم‌ترین گام را ایجاد چارچوب قانونی می‌داند که هم از زنان در برابر خشونت و حاشیه‌نشینی محافظت کند و هم حضور آنها را در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی تقویت نماید: «ما به قوانین شفاف و نهادهای نظارتی نیاز داریم که از حقوق زنان در زمینه‌های کار، تحصیل و مشارکت سیاسی پاسداری کنند.»
او بر نقش کلیدی رسانه‌ها در این مسیر تأکید می‌کند: «رسانه‌ها باید پیشگام تحول اجتماعی باشند؛ هم در گسترش آگاهی از حقوق زنان و هم در معرفی زنان موفق و نقش آفرینی آنها در جامعه.» تمارا الحداد همچنین خواستار افزایش آگاهی جهانی درباره حقوق زنان سوری و تضمین مشارکت آنها در تمام عرصه‌های سیاسی و اجتماعی است.
چشم‌انداز پیش رو
تمارا الحداد می‌گوید در شرایطی که سوریه با تحولات گسترده سیاسی و اقتصادی روبروست، هنوز پرسش‌های زیادی درباره آینده زنان بی‌پاسخ مانده است. او با وجود خوش‌بینی به نقش تأثیرگذار زنان در آینده سوریه، معتقد است راه دشواری در پیش است: «سوریه باید به الگویی در منطقه تبدیل شود. امیدواریم جامعه سوری به‌زودی در نگاه خود به زنان تحولی اساسی را تجربه کند.»
مرحله آینده، آزمونی تعیین‌کننده برای دستیابی زنان به برابری و عدالت در سوریه خواهد بود؛ مسئولیتی که موفقیت آن در گرو همکاری همه بخش‌های جامعه، از سیاستمداران و حقوقدانان گرفته تا جامعه جهانی است.
تمارا الحداد در پایان چنین جمع‌بندی می‌کند: «آنچه امروز زنان در سوریه و غزه تجربه می‌کنند، عمق فاجعه انسانی برآمده از جنگ و درگیری‌های بی‌پایان را نشان می‌دهد. آنها در واقعیتی دشوار گرفتار آمده‌اند؛ حقوقشان پایمال شده، امنیت ندارند و آینده‌شان در خطر است. با این همه، ایستادگی زنان فلسطینی و سوری نشان داده که آنها توان رویارویی با سخت‌ترین شرایط را دارند. آنها در انتظار راه‌حل‌هایی هستند که بتواند زندگی شرافتمندانه و آینده‌ای باثبات را برایشان به ارمغان آورد.»