سوغاتی‌های طبیعی از دل معماری پلکانی
اورامانات منطقەای کوهستانی در روژهلات و باشورکوردستان است، که ساکنان آن به گویش هورامی سخن می‌گویند و دارای مناظری بسیار زیبا و بکر می‌باشد در اورامانات تهیه و تولید انواع صنایع دستی از دیرباز مرسوم بوده است و برخی نیز از آوازه‌ی جهانی برخوردار است.
سارا ارومیه
به علت ویژگی زندگی سنتی، طبیعت بکر و استفادە از مواد اولیەی طبیعی که آمیخته با تاریخ و فرهنگ غنی دیارهورامان است خود زمینەی تولید بسیاری از صنایع و خوراکی‌ها را که مخصوص همین منطقه است فراهم کرده است.
بیش از ۲۰ صنعت دستی در اورامانات رواج داشته و هنوز هم باوجود مشکلات بسیاری به حیات خود ادامه دادەاند. ماده‌ی اولیه‌ی این ساخته‌ها عموما از چوب درخت‌هایی چون ارغوان، درختچه‌ی نی، مو و پشم حیوانات اهلی و پارچه و نخ تهیه می‌شود.
کلاش یا همان گیوه‌بافی، تولیدعسل، لباس‌های زیبای کوردی زنانه و مردانه، خوراکی‌هایی چون گزن گبین یا آدامس حاصل از درخت بنه و انواع نان و شیرینی‌جات، صنایع دستی چون فرش و گلیم از مشهورترین سوغاتی‌های این دیار است.
سوغات و صنایع دستی اورامانات
کلاش اورامی در بین سوغات و صنایع دستی اورامانات از معروفیت خاصی برخوردار بوده و هم اکنون به عنوان یک نوع کفش مرغوب در سراسر کوردستان و حتی سایر مناطق مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است. از منظر تاریخی، مرکز تولید کلاش در اورامانات، شهر نودشه، شهرک تویله و بسیاری از روستاها از جمله هجیج بوده است.
ارغوان‌بافی از هنرهای دستی زنان هورامان است، ارغوان درختچەای زیباست، کە در مناطقی از هورامان بە صورت خودرو، می‌روید، زنان هورامان شاخەهای کوچک این درختچە را بدون هیچ آسیبی بە درخت می‌کنند و از آن سبد و لوازم زیبای درست می‌کنند، این لوازم زیبا از دیرباز در هورامان مورد استفادە بودە است، اکنون نیز برای کارهای روزانە خود بە جای لوازم خانگی صنعتی کە از پلاستیک درست شدە است، استفادە می‌شوند.
سفالگری، منجوق‌دوزی، جاجیم و گلیم از دیگر صنایعی است، کە زنان هورامی با دستان توانای خود درست می‌کنند، جاجیم کە زیبایی خاصی دارد برای تزیین، سفال نیز استفادە می‌شود، این کار جلوەی خاصی بە سفال‌ها می‌دهد.
تولید لباس کوردی زنانه مانند (کراس، سوخمه، چه تفه، سه‌لته و گجی ) در انواع مختلف و لباس کوردی مردانه موسوم به (چوخه و رانک، شال کمر، فرنجی، جوراب موسوم به پوزوانه) نیز هنوز ادامه دارد.
بسیاری از ظروف مخصوص حمل و نگهداری مواد خوراکی از جمله لاتایی، قولینه، کنو نیز در اورامان قدیم تولید شده و برخی از آن‌ها هنوز هم تولید می‌شوند. ظروف مخصوص آشپزخانه از جمله قاشق و بشقاب چوبی، برخی وسایل بهداشتی مانند شانه چوبی، انواع جاجیم، موج، زیرانداز، ظروف مخصوص نگهداری روغن و آب موسوم به خیگه و کنه و بسیاری دیگر ملزومات زندگی باغداری و دامداری نیز در اورامان تولید گشته و صادر شده‌اند. به‌علت وجود چشمه‌های فراوان، اورامان در گذشته مرکز استقرار آسیاب‌های آبی بوده و از برخی مناطق همجوار برای آرد کردن گندم به اورامان می‌آمدند، برخی دره‌ها به علت استقرار تعداد زیاد این نوع آسیاب‌ها به دره‌ی آساوان معروف شده‌اند. این صنعت اکنون از رونق افتاده و تنها بقایای برخی از این آسیاب‌ها در گوشه و کنار این منطقه مشاهده می‌شود.
خوراکی‌ها و میوەهای مشهور هورامان
انار اورامان از معروفیت زیادی برخوردار است و هر ساله در فصل پاییز هزاران تن از این محصول به بازار عرضه می‌شود. بخشی از این محصول نیز به شیوه‌ای سنتی تبدیل به رب انار گشته که درجه‌ی غلظت و کیفیت بالایی دارد. انواع انار در اورامانات یافت شده و از نظر اندازه و کیفیت انار شرکان و هیروی زبانزد می‌باشد، نوعی انار موسوم به پیر میکاییلی در برخی نقاط از جمله روستای دودان وجود دارد که از نظر عده‌ای دارای خواص درمانی است.
بیش از ۱۰ نوع انگور در باغات اورامانات به عمل می‌آید و از اوایل تیر یا اواخر آبان به راحتی می‌توان انگور تازه تهیه نمود. مهم‌ترین نوع این انگورها نوعی موسوم به انگور سیاه است که از آن کشمش مخصوصی به نام میوژ یا هچکچ تهیه و عموما در فصل زمستان استفاده می‌شود، چندین نوع انجیر از جمله انجیر ساده و زرد نیز در باغات اورامان بدست می‌آیند.
گردو یکی از مهم‌ترین محصولات این ناحیه می‌باشد که هر ساله تعداد قابل توجهی از آن جمع آوری و عموما به مناطق دیگر صادر می‌شود. درختان گردوی این ناحیه خیلی بلند و اغلب در دره‌ها و نقاط سخت قرارگرفته و جمع‌آوری محصول از آن‌ها سخت و طاقت‌فرساست، مردم اورامان از مغز گردو به اشکال مختلف از جمله تهیه‌ی انواع نان مخصوص (مثلا نیمه فیس) و غذاها استفاده می‌کنند.
میوەی توت نیز به مقدار قابل توجهی از درختان این منطقه جمع‌آوری می‌شود. توت خشک سابقا در معاملات پایاپای با گندم و جو و حبوبات از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. از توت خشک شیره‌ای موسوم به دوشاب تهیه می‌کنند.
فرآوردهای دامی
از دیرباز دامداری یکی از مشاغل مردم اورامان بوده و اکنون نیز به شکل سنتی ادامه دارد. به‌علت وجود آب فراوان و مراتع دارای کیفیت خوب و نیز تجربه‌ی طولانی در صنعت دامپروری، محصولات دامی اورامان همواره مورد توجه بوده است.
اورامانات یکی از مراکز مهم تولید گوشت، روغن، کشک، دوغ و سایر فرآورده‌های لبنی بوده و علاوه بر تامین نیاز مردم ساکن در آن جا، همواره مرکز صدور این محصولات به سایر نقاط کوردستان و ایران نیز بوده است. روغن حیوانی و کشک دامداران دامنه‌های شاهو و ماکوان معروفیت فراوانی داشته و از کیفیت خوبی برخوردار است. کشک باینگان و ماست قوری قلعه از قدیم مورد توجه بوده است.
غذاها و نان مخصوص هورامان
گندم، محصولات باغی و کوهی و لبنیات پایه‌ی اصلی تغذیه‌ی مردم اورامان را تشکیل داده و انواع گوناگونی از غذاها با استفاده از این مواد پخت و پز شده‌اند. در اورامانات غذاهای سنتی فراوانی وجود داشته و هنوز هم تهیه و مصرف می‌شوند. اسامی محلی برخی از این غذاها عبارتنداز: شلمین، پتله، دوین، دوخوا، یاپراخ، قاورمه، شوربا، یکاوه، ترش آو، کواو، کته و غیره.
علاوه بر نان موسوم به نان ساجی و نان هورامی که بسیار نازک و خوش طعم است، شلکینه، کلانه، نیمه فیس، گیته مژگه، کلیچه و کلانه نیز تهیه می‌شود.
عسل
عسل اورامان از معروفیت زیادی برخوردار بوده و به‌علت وجود تنوع گیاهی در ارتفاعات کیفیت بسیار خوبی دارد که در برخی از شهرهای اورامان و در فروشگاهها این محصول عرضه می‌شود.
