رقص به مجموعەای از حرکات موزون گروهی یا فردی گفته می‌شود کە قدمتی به درازای سکونت و تمدن بشر دارد، رقص‌ها در میان ملل مختلف معانی متفاوتی دارند، گاها آیینی و برای پرستش‌اند و در بعضی نقاط نیز نمادی فرهنگی محسوب می‌شوند، امروزه رقص یک هنر نمایشی و از هنرهای هفتگانه به‌شمار می‌آید که متشکل از مجموعه حرکات هدفمند است، این حرکات ارزش و معنای سمبولیک و زیبایی‌شناسانه‌ای دارند.

 

سارا ارومیه

 روز جهانی رقص توسط کمیتەی رقص مؤسسه‌ی بین‌المللی تئاتر همکار اصلی هنرهای نمایشی یونسکو ایجاد شده‌است. این رویداد هر ساله در ۲۹ آوریل، یعنی سالگرد تولد ''ژان ژورژ نووره'' خالق بالەی مدرن برگزار می‌شود.

رقص یک زبان جهانی است که انسان‌ها را در صلح و دوستی به هم نزدیک می‌کند، در این روز تلاش می‌شود تا از طریق رویدادها و جشنواره‌هایی که در سراسر جهان برگزار می‌شود مشارکت و آموزش رقص را تشویق کند.

همه ساله، از زمان ایجاد این روز در سال ۱۹۸۲، یک شخصیت برجسته برای نوشتن پیام برای روز جهانی رقص انتخاب می‌شود، مؤسسه‌ی بین‌المللی تئاتر همچنین یک رویداد را در یک شهر میزبان منتخب ایجاد می‌کند، که در آن اجراهای رقص، کارگاه‌های آموزشی، پروژه‌های بشردوستانه و سخنرانی‌های انجام شده توسط سفیرها، مقامات، شخصیت‌های رقص و پیام برگزیده‌ی نویسنده برای آن سال برگزار می‌شود.

 

تاریخ رقص

بر خلاف برخی از فعالیت‌های انسان آغازین مانند ساخت ابزارهای سنگی، شکار، نقاشی در غار و غیره، رقص هیچ نوع اثر فیزیکی از خود به جای نمی‌گذارد؛ بنابراین صحبت کردن دربارەی زمان ورود رقص به فرهنگ بشر غیرممکن است. با این وجود، قطعاً رقص بخش مهمی از مراسم، تشریفات، جشن‌ها و سرگرمی بدوی‌ترین تمدن‌های بشر بوده‌است.

باستان‌شناسی رد پاهایی از رقص را در دوران قبل از تاریخ از جمله در نقاشی‌های مقبره‌های مصری در حدود ۳۳۰۰ پیش از میلاد و نقاشی‌های پناهگاه صخره‌ای بیمبتکا در هند نشان می‌دهد.

یکی از بدوی‌ترین کاربردهای سازمان‌یافته‌ی رقص در بازگویی نمایشی داستان‌های اساطیری بوده‌است. در واقع قبل از معرفی زبان‌های نوشتاری، رقص یکی از روش‌های اصلی انتقال این داستان‌ها از نسلی به نسل دیگر بود.

یک کاربرد اولیەی دیگر رقص، استفاده از آن به‌عنوان مقدمەی حالات خلسه در آداب شفا دهنده بوده‌است. هنوز هم در فرهنگ‌های جنگل بارانی برزیل و صحرای کالاهاری برای این کار از رقص استفاده می‌شود. منشأ رقص‌های جادویی سریلانکا به دوران بسیار کهن قبایل بومی و ''یاکا'' ها (شیاطین) برمی‌گردد. طبق افسانه‌های سریلانکایی، رقص‌های کندیان به ۲۵۰۰ سال قبل بر می‌گردند و مربوط به یک مراسم جادویی هستند که طلسم یک شاه افسون را شکست.

 

رقص و موسیقی

گرچه قدمت رقص و موسیقی، هر دو به دوران پیش از تاریخ برمی‌گردد، اما معلوم نیست که کدام یک زودتر به وجود آمده‌ است ولی از آنجا که ضرب‌آهنگ و صدا در نتیجه حرکت ایجاد می‌شوند و موسیقی می‌تواند حرکت را القا کند، به نظر می‌رسد که رابطه‌ی این دو همواره به شکل همزیستی بوده ‌است.

 

انواع رقص

رقص، به معنای کنشی انسانی که حاصل برانگیختگی حسی به وسیلەی انواع ادراک آدمی مانند شنوایی، شور، غم، زیبائی‌شناسی و غیره است، به انواع مختلف تقسیم می‌شود مانند:

 

رقص صحنه‌ای

به نوعی از رقص اطلاق می‌شود که به وسیلەی افراد تمرین دیده به صورت حرفه‌ای و برای نمایش جمعی و عمومی در یک محیط نمایشی مانند سالن تئاتر اجراء می‌شود، مانند:

باله‌ی کلاسیک

باله‌ی نئوکلاسیک

باله‌ی مدرن یا رقص معاصر

رقص کاراکتر

سیرک رقص

 

رقص آئینی

 رفتاری جمعی و گروهی است که معمولاً ریشه‌های عمیق تاریخی دارد. رقص آئینی با پیگیری یک هدف جمعی، به‌طور مثال مانند شکرگزاری، جشن و سرور پیرامون موضوعی خاص مانند برداشت محصولات کشاورزی، ابراز شجاعت و غم و غیره برگزار می‌شود:

رقص قربانی کردن گاو در آئین میترایسم

رقص کوردی ''چوپی چمر'' در کرماشان برای مراسم عزاداری

رقص موسوم به شیطان در سریلانکا

رقص شمشیر؛ قبل از پیوستن به میدان نبرد در جوامع بدوی اعراب

 

رقص عرفانی

هر نوعی از رقص که مدعی ورود و اتصال به عوالم روحانی یا ارتباط با ماوراءالطبیعه است. اساس و شالوده رقص عرفانی باورهای اعتقادی، مذهبی و دینی دیرینه است:

رقص کاهنان معابد در مصر باستان

رقص سماع یا رقص‌های صوفیانه

رقص‌های نیایشی سرخپوستان آمریکا

 

رقص محلی یا فولکلور

نوعی از رقص است که ریشه در فولکلور، عادات و سنن ملت‌ها  دارد. این نوع از رقص حاصل تداوم سنت بیان گروهی جامعه‌ای کوچک از مردمانی است، که شادی و غم یا هر احساس دیگر مشترک جمعی را با زبان حرکت و ایما و اشاره و در غالب حرکاتی موزون منتقل می‌کنند. رقص‌های محلی و فولکلوریک در همەی جوامع بشری یافت می‌شود و جزئی از میراث فرهنگی بشریت محسوب می‌شود.

رقص‌های ملت‌های مختلف ایران، مانند:

 رقص کوردی

آذری

رقص بندری

 رقص شمالی یا گیلانی

رقص بلوچی

رقص خراسانی

رقص سیستانی و …

 

 

 رقص‌های بالروم

رقص‌های موسوم به بالروم متشکل از رقص‌های عموماً دونفره اجتماعی در کشورهای مختلف مانند اسپانیا، آرژانتین و آمریکاست که امروزه به صورت رقابتی تدارک و اجراء می‌شوند:

چاچا

سالسا

تانگو، با ریشه در آرژانتین

پازا دبله، با ریشه در اسپانیا

 

رقص‌های اجتماعی

که به صورت فردی یا گروهی اجراء می‌شوند، مانند:

رقص هیپ‌هاپ

رقص بریک دنس

رقص جادر

 

رقص در ایران

بعد از روی کارآمدن رژیم ایران، رقص که یکی از هنرهای هفت‌گانه محسوب می‌شود، ممنوع شد. اما شواهد نشان می‌دهد که این ممنوعیت تاکنون نتوانسته است ریشه‌های این هنر شادی‌آفرین را بخشکاند. این یک راز آشکار است که بسیاری از استودیوهای ورزشی در تهران و شهرستانها دوره‌های رقص هنری و حرفه‌ای عرضه می‌کنند.

در پشت دیوارهای بلند خانه‌ها نیز رقص نه تنها جزئی جدانشدنی از عروسی‌ها و مناسبت‌های دیگر است، بلکه بسیاری از مردم شهر و روستاها برای رهایی از مشکلات طاقت‌فرسای دیگر، به رقص پناه می‌برند.

ظاهرا همین "رهایی‌بخشی" و "شادی‌آفرینی" رقص باعث ممنوعیت آن در ایران پس از انقلاب شده است. علی خامنه‌ای، فتواهای بسیاری در مورد رقص دارد. او می‌گوید ''رقص بطور کلی اگر بەگونه‏ای باشد که شهوت را تحریک کند و یا مستلزم کار حرام و یا ترتّب مفسده‏ای باشد، حرام است''. خامنه‌ای فتوا داده که ''رقص زن در برابر بیگانگان مطلقا حرام است''.

ظاهرا نگرانی از انجام آنچه "فعل حرام" و "تحریک شهوت" خوانده می‌شود حتی در روابط خصوصی و "شرعی" نیز وجود دارد. بر اساس یکی از فتواهای خامنه‌ای ''رقص زن برای شوهرش یا برعکس'' تنها در صورتی اشکال شرعی ندارد که به گفته‌ی او ''همراه ارتکاب حرامی نباشد''.

به رغم حساسیت‌هایی که سران جمهوری اسلامی در مورد رقص از خود نشان می‌دهند و به رغم محدودیت‌هایی که در چهار دهه‌ی گذشته ایجاد شده، تنها در یکی از ماشین‌های جستجوی اینترنت (گوگل) برای عبارت ''رقص ایرانی'' نزدیک به هشت میلیون مدخل وجود دارد. در این شبکه ده‌ها هزار ویدئو به نمایش گذاشته شده که ایرانیان را در حال رقص در خیابان، پارک، خوابگاه و خانه نشان می‌دهد.

پیشتر مردم برای بی‌اعتنایی به دستورات حکومتی در مورد ممنوعیت رقص در کوچه و خیابان، مراسمی مانند نوروز و چهارشنبه سوری را بهانه می‌کردند، اکنون دیدن جوانان در حال رقص در هر گردشگاهی و در هر مناسبتی تقریبا عادی شده است.

 گرچه خامنه‌ای فتوا داده ''ایجاد مراکز تعلیم و ترویج رقص با اهداف نظام اسلامی منافات دارد'' و نیروی انتظامی آن را ممنوع اعلام کرده، کلاس‌های آموزش رقص، در تهران و شهرهای بزرگ تشکیل و آگهی آنها در خیابان‌ها پخش، و به دیوار چسبانده می‌شود.

برخی از سالن‌های ورزشی که با مجوز رسمی مشغول کار هستند در کنار دیگر فعالیت‌های خود به آموزش رقص نیز می‌پردازند، نیروی انتظامی اخیرا قصد کرده به بهانه اجرای طرح موسوم به عفاف و حجاب بر فعالیت این مراکز کنترل بیشتری اعمال کند. ظاهرا ناتوانی حکومت در جلوگیری از شادمانی و پایکوبی باعث شده از دو سال پیش طرحی زیر عنوان ''مهندسی شادی'' در دستور کار وزارت کشور و رادیو و تلویزیون قرار بگیرد.

در سال‌های گذشته در برخی مراسم، از جمله در هفته‌ی تئاتر خانه‌ی هنرمندان تهران برنامه‌هایی نیز به نمایش رقص‌های محلی اختصاص یافته است. دولت نیز در بعضی از مراسم خود، ظاهرا با هدف‌ها و انگیزه‌های خاص، چنین برنامه‌هایی را می‌گنجاند و حتی صحنه‌ی رقص محلی را بر تمبرهای پست چاپ می‌کند.

 

رقص، وسیله‌ی اعتراض

کوردها در سراسر جهان و در باکور، باشور، روژآوا و روژهلات کوردستان نیز در تجمعات و راهپیمایی‌ها علیه رژیم‌های اشغالگر با پایکوبی و اجرای رقص کوردی اعتراض خود را به شکل رقص نشان می‌دهند.

 در سایر کشورها نیز از رقص و نواختن موسیقی برای نشان دادن اعتراض‌های خود استفاده می‌کنند، مردم درایران با توجه به حساسیت حکومت اسلامی نسبت به رقص از آن به عنوان وسیله‌ای برای نمایش اعتراض خود به حکومت نیز استفاده می‌کنند؛ از رقص‌های خیابانی در ایران که ویدئوهای آن در اینترنت پخش می‌شود تا رقص زنان مقابل سفارت‌خانه‌ی جمهوری اسلامی در اوتاوا که به مناسبت هشتم مارس ۲۰۱۰ اجرا شد، نمونەی اعتراضی این رقص‌هاست.