اوزون لایەی محافظی کە حیات زیست-کرە بە آن بستگی دارد
لایەی اوزون در فاصلەی چند کیلومتری زمین قرار دارد، کە به‌عنوان یک لایەی محافظ، مانع از ورود اشعه‌های خطرناک، که تأثیرات زیان‌باری بر سلامت انسان‌ها، حیوانات، گیاهان و اجسام دارند، می‌شود.
سارا ارومیە
اوزون از نظر شیمیایی، یک مولکول متشکل از سه اتم اکسیژن است، که به شکل عمده در جو بالای زمین و منطقه‌ای به‌نام استراتوسفر یافت می‌شود. فاصلەی لایەی اوزون با سطح کرەی زمین بسته به موقعیت جغرافیایی، چیزی در حدود ۱۰ تا ۵۰ کیلومتر از سطح زمین است.
اوزن گازی در جو می‌باشد، که از موجودات در زمین، در برابر اشعەی مضر ماوراء بنفش (UV) خورشید، محافظت می‌کند. بدون لایه‌ی اوزون، زنده ماندن جانداران در کرەی زمین بسیار دشوار خواهد بود.
شارل فابری و آنری بویسون، دو فیزیکدان در سال ۱۹۱۳ موفق به کشف لایه‌ای ۳ میلی متری به نام لایه اوزون شدند. از سال ۱۹۹۴ سازمان ملل متحد، روز ۱۶ سپتامبر را به عنوان روز جهانی حفاظت از لایه اوزن نام‌گذاری کرده است.
عملکرد لایەی اوزون در محافظت از زمین
لایەی اوزون، مانع از رسیدن ۹۵ تا ۹۹٫۹ درصد پرتوهای ماوراء بنفش، به سطح زمین می‌شود. پرتوهای ماوراء بنفش برای موجودات زنده بسیار مضر هستند و اگر آن‌ها به طور مستقیم به زمین برسند، بیشتر موجودات زنده به بیماری‌های پوستی مبتلا می‌شوند.
اوزون به عنوان یک مولکول کمابیش ناپایدار است، که ضخامت آن در روز به علت دسترسى مستقیم به نور خورشید، بیشتر از ضخامت آن در طول شب می‌باشد.
به طور میانگین در هر ۱ میلیون مولکول هوا، تنها ۱ تا ۶ مولکول اوزون وجود دارد.
"دابسون" به عنوان واحد اندازه‌گیری غلظت اوزون شناخته می‌شود.
زندگی موجودات زنده و انسان‌ها بر روی زمین متکی به لایه‌ی اوزون است. لایه‌ی اوزون با جذب تشعشعات مضر اشعه‌ی ماوراء بنفش از خورشید زندگی را برای جانداران ممکن می‌کند. تخریب و نابودی مولکول‌های اوزون یک تهدید بسیار خطرناک و بزرگ برای زیست جانواران و زندگی انسان‌ها بر روی زمین است و می‌تواند به زندگی ما بر روی این سیاره خاتمه دهد. پرتوهای اشعه‌ی ماوراء بنفش خورشید می‌تواند باعث سرطان پوست، سایر بیماری‌های خطرناک و تغییر شکل تمامی جانداران و گیاهان شود.
چە چیزهایی سبب از بین رفتن اوزون می‌شود
نمونەای از گازها کە در سطح زمین بی‌خطر هستند، در جو زمین با تابش پرتوی فرابنفش تبدیل به گازهای کلردار شده و خطرناک محسوب می‌شوند. میزان ماندگاری این گازها در استراتوسفر بیش از صد سال است.
از جملەی این گازها می‌توان بە این نمونەها اشارە کرد:
۱-گازهای به کار رفتە در یخچال‌ها
٢-هالون‌ها
هالون‌ها، همانند گازهای کلردار خطرناک بوده و ممکن است تا چندین سال در جو زمین باقی بمانند و باعث منهدم شدن لایه‌ی اوزون شوند مانند، گازهای موجود در مواد اطفاء حریق.
۳- حلال‌ها
حلال‌ها، در صنایع خشک‌شویی، فلزی و الکترونیک (برای پاک کردن بردهای الکترونیک) به عنوان پاک‌کننده و چربی‌زا کاربرد دارند.
۴- متیل بروماید
از متیل بروماید در صنعت کشاورزی به عنوان آفت‌کش و ضدعفونی کننده بهره می‌گیرند.
۵- گازهای گلخانه‌ای
افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای رابطه‌ی مستقیمی با نازک‌تر شدن لایەی اوزون دارد، مانند دی اکسید نیتروژن، دی اکسیدکربن، متان و…
۶- گرمایش زمین
پژوهشگران هشدار داده‌اند، که با گرمایش جهانی ترمیم حفرەی لایەی اوزن، تا سال ۲۰۸۰ به طول خواهد انجامید. (ترمیم حفره‌ی لایه‌ی اوزون قرار بود تا سال ۲۰۵۰ انجام شود.)
٧-صنایع برودتى، یخچال سازی و تولیدکنندگان سیستم‌های سردکننده مانند صنایع ابر و اسفنج‌سازى و مواد پاک‌کننده، صنایع دفع آفات کشاورزى، تولیدکنندگان سیستم‌هاى تهویەی مطبوع و…
پیدایش حفرە در اوزون و ترمیم تدریجی آن
در اواخر ماه مارس، ٢٠٢٠ پژوهشگران "مرکز خدمات کوپرنیک برای نظارت جوی" گزارشی دربارەی پیدایش یک شکاف "بی‌سابقه" در جو بالای منطقه‌ی قطب مشاهدە کردند. در مدت کوتاهی، این شکاف به بزرگترین حفره‌ای تبدیل شد که تا آن زمان در جو بالای نیمکرەی شمالی، مشاهده شده بود. مساحت این حفره، به بزرگی منطقه‌ی گرینلند بود و تمامی آسمان بالای کوه‌های یخی قطب را فرا می‌گرفت.
روز ۲۳ آوریل این مرکز در توییتر خود خبر خوشی را منتشر کرد: "حفرەی اوزونی بی‌سابقەی ۲۰۲۰ در نیمکرەی شمالی خاتمه یافته است".
این مرکز گفته است؛ که بروز و گسترش ابعاد این شکاف نتیجەی شرایط غیرعادی آب و هوا در قطب شمال بوده است.
هنگامی که بادهای شدید، برای چندین هفتەی پیاپی، هوای منجمد را در فضای بالای کوه‌های یخی حبس کند، پدیده‌ای ایجاد می‌شود که کارشناسان آن را اصطلاحا "گردباد قطبی" می‌نامند. نیرویی عظیم این گردباد که گرد خود می‌چرخد، چنان قدرتی دارد که می‌تواند در لایەی اوزون استراتوسفر، سوراخی را پدید آورد. اگرچه این حفره، فعلا مسدود شده اما پژوهشگران معتقدند که، در صورت بروز شرایط آب و هوایی مشابه، بار دیگر بروز خواهد کرد.
مرکز کوپرنیک در توییتر خود گفته است: "این حفره‌ی اوزونی در قطب شمال با کاهش فعالیت بشری، به‌دلیل مقابله با ویروس کرونا ارتباطی ندارد، بلکه نتیجەی گردباد قطبی بوده که دوام و شدتی غیرعادی داشته است."
این مرکز افزوده است: "بروز این حفره‌ی اوزونی اساسا ناشی از مشکل عمده‌تر روند فرسایش لایه‌ی اوزون است و بسته شدن آن نیز نتیجه‌ی گردبادهای موسمی منطقه است و به معنی توقف این روند نیست. اما این امید وجود دارد که ممکن است لایه اوزون به تدریج اما به کندی در حال بهبود باشد."
پروتکل "مونترال" یا "حفظ لایەی اوزون"
دانشمندان در دهه‌ی ۱۹۸۰ با دانستن این موضوع که لایەی محافظ زمین در حال نابودی است، به وحشت افتادند و با گذشت ۷ سال، پروتکل "حفظ لایه‌ی اوزون" را در سال ۱۹۸۷ در شهر مونترال به تصویب رساندند، تاکنون بیش از ۱۹۰ کشور این پروتکل را امضاء کردەاند. مفاد این سند باعث کاهش میزان آلاینده‌های مخرب لایەی اوزون می‌شود.
این پیمان‌نامە، بر پایەی چندین گروه از هیدروکربن‌های "هالوآلکانی" که اوزون استراتوسفر را تخلیه می‌کنند، شکل گرفته‌است. تمام مواد تخلیه‌کنندەی اوزون که توسط "پروتکل مونترال" کنترل می‌شوند، حاوی کلر یا برم هستند؛ (موادی که فقط فلوئور دارند به لایه‌ی ازون آسیب نمی‌رسانند).
برخی از مواد تخلیه کنندەی اوزون (ODSs) هنوز توسط پروتکل مونترال کنترل نشده‌اند.